цо. Муш чIогIа, саба хьаькхна шера бара. Шаршад цкъа дIаса а озийна, шен логах а тесна, озийна лога тIе хьала а къевлина, чIоггIа цергаш тIеттIа а таIийна, когашца гIант дIа а харцийна, охьаоллавелира. Садукъделла, коьрте лазарш детташ, пхенаш ийзош, масех минотехь тангIалкха кIел дIасахьийзира цуьнан деза дегI. Амма цхьа а узар ца долуш, шен са дIаделира цо.

Цуьнан дегIера са дIадаларх тешначу чаьлтачо, салтийн гIоьнца муш а хадийна, охьадаьккхина дакъа, пена улло охьа а диллина, йуьхь дIахьулйеш, тIе тиша ши гали тесира.

ШолгIачу дийнахь СагIопше гергарчу нахе хаам бина, цаьрга дIаделира Саламбекан дакъа…

7

Шела шатайпа коьрта шахьар йу Нохчийчоьнан. Нохчийн кхечу йаккхийчу йартел дукха йоккха а йац иза. Шела коьрта шахьар лараран бух болуш бахьанаш ду. Соьлжа-ГIалина а, гIалагIазкхийн станицашна а генахь, Iаьржачу ломан когашкахь, шерачу арахь йиллина шира йурт йу иза. Цунна гонаха йу нохчийн йаккхий йарташ Гермачига а, Курчалой-Эвла а, Эвтара а, Гелдагана а, Сиржа-Эвла а, АтагIа а, Майртуп а, Мескар-Эвла а, Цоци-Юрт а, БIачи-Юрт а, Iаларой-Эвла а, кхиерш а. Малхбалехьара схьа Нохчмахкара цунна тIебогIуш масех некъ а бу.

Шелахь бу нохчийн баккхий Iеламнах, цIейаххана совдегарш, эпсарш, дохнадай, мехкадай. Кхузахь йу йаккхий туьканаш, пIерасканан дийнахь йоккха базар а хуьлу, оцу йарташкара а, Iаьндара а, генарчу йарташкара а адамаш гуллуш.

Кхузара маьждиг а ду нохчийн кхечу йарташкарчу маьждигел доккха а, хаза а. Тахана, пIерасканан дийнахь, рузбан-ламазе дукха адамаш гулделла кхуза. Шелара а, гондIарчу йарташкара а. Соип-Моллин хьехамашка ладогIа.

Соип-Моллица цхьа гIуллакх хилла, Шела веана Овхьад а нисвелира рузбане. Цуьнга тергалдаделира хIокху Делан цIа чохь а адамаша шайна йукъахь нийсо йеш цахилар. Дерриг а адамаш цхьатера бакъонаш йолуш кхоьллина ша, боху Дала. Къениг, мисканиг, гIийланиг тIехьа ма тетта, иза охьатаIо, лахван ма гIерта. Мелхо а, цуьнан дог эца, цуьнца гIиллакх леладе. Хьайн хьолах, даржах, ницкъах теший, даг чу куралла ма йоссийта. Уьш дерриг хьуна делларг а Ша ву, хьо кураваьллачу дийнахь уьш хьоьгара дIадаха ницкъ берг а Ша ву, боху Дала. Тахана хIокху маьждиг чохь болу берриг а нах шаьш Делах тешаш а, Делах кхоьруш а бу бохуш, Цунна Iамал йан баьхкина. Амма Дала бохург деш бац. Хьолахой, хьажой, таронаш йерш а хьалхарчу могIаршкахь, ткъа гIийланаш, къенаш, мисканаш – тIехьарчу могIаршкахь, дуьхехь, бу.

Лекха, стоммочу дегIахь, тIейуьйхина баьццара оба а, коьртахь туркойн цIен пес а йолуш волу маьждиган имам Овта-Хьаьжа хьалха а ваьлла, ламазаш дира. Овта-Хьаьжа ворхIазза Макка ХьаьжцIа вахана, ткъа цуьнан кIант Шамсуддин-Хьаьжа – уьссазза. Овта-Хьаьжа дукха хенахь дуьйна Шела-йуьртан къеда ву, ткъа Шамсуддин-Хьаьжа – Гермачигахь. Овхьада ойла йо: цкъа а, шозза а ХьаьжцIа ваха ахча-м дендийр дара, ворхIазза, уьссазза цига ваха ахча мичара даьлла дена а, кIантана а?..

Ламазаш чекхдевлча, нехан дехаршца хьехам бан минбар чу хьалавелира Соип-Молла. Берриг а накха дIалаьцначу шен кIайчу можах дай куьг хьаькхна, хьехам дIаболийра цо:

– Къуръан чохь а, Iалайсалам, Пайхамаран хьадисашкахь а дийцина, дуьне доха гергадахча, адамашна гундолу даккхий Iаламаташ. Цкъа Маьхьди вуссур ву дуьнен чу, цо адамаш ийманехь нисдийр ду, царна йукъахь барт, машар бина, нийсо йина, беркате, машаре дахар кхуллур ду. ТIаккха цхьа хан йаьлча, адамаш ийманах доьхча, Дала царна таIзар дан Даджал воссор ву дуьнен чу, цо боьха мел дерг даржош, адамаш тиларчу дуьгур ду. ТIаккха, адамех къинхетам бина, йуха дуьнен чу воуьйтур ву, Iалайсалам, Iийса-пайхамар. Цо, Даджал а вийна, ийман меттахIоттор ду. Амма адамаш йуха а Iесадевр ду. Дала царна таIзарна малхбалехьара схьа, Йаджуд, Маджуд цIерш йолуш, цхьа къиза ши стаг воуьйтур ву, цара адамаш кхин тIе а тиларчу дохур ду. ТIаккха Дала малхбузехьара схьа малх кхоьтуьйтур бу, дуьненах цIе латор йу. Оцу цIергахь цхьа дийнат гучудер ду, адамийн мотт а буьйцуш. ТIаккха Делан омрица Исрапил-малико, дуьне-Iалам къардеш, зурманца хаам кхайкхор бу, дуьне духу аьлла. ТIаккха дуьне духур ду.

Уьш йаккхий билгалонаш йу хIара дуьне тIаьххьара а дохаран. Амма дуьне дохар цIеххьана хир дац, иза адамаша шаьш кIез-кIезиг дохош, духур ду. Цуьнан билгалонаш йийцина, Iалайсалам, вайн пайхамара. Бусалба динан Iилма хууш, кхетаме нах, хенан йохалла кIезиг хуьлуш, дIабевр бу. Вахош долу маларш даьржар ду, уьш молурш алсамбевр бу. Церан доьзалш эс доцуш, догIмаш сакхт хир бу. Бусалба дин хьехар, бусалба дино бохург кхочушдар цунна хьакъдоцчу, ийман доцчу нахехь хир ду. Цара бусалба динах севдагалла лелор йу, хьарам некъашца хьал-бахам гулбийр бу. Хьекъалечу, кхетам болчу, ийман долчу, оьздачу нехан сий-пусар хир дац. Шайна цхьа пайда ца хилча, Делан дуьхьа, мелан дуьхьа вовшашна гIодийраш хир бац. Боьрша нах шайн зударийн когаш кIел хир бу, бераш шайн дай-наношна дуьхьалдевр ду. Боьхачу, оьздабоцчу, йамартчу, стешхачу нехан халкъана йукъахь сий хир ду. Далла Iамал дIа а тесна, адамаш синкъерамашка, иллешка, эшаршка, пондаршка, жиргIанашка доьрзур ду. Делан дош а дицдина, эхарт а дицдина, адамаш дуьненна тIаьхьадевр ду, масех гIатт долуш цIенош дийр ду, царна чохь Далла Iамал йийр йац, синкъерамашка гулбелла, пондарш, эшарш лоькхур йу. Кегийрхошна шайн дай, къенанаш сонта хетар бу, церан сий-пусар хир дац. Тешаме, догцIена, ийманехь адамаш кIезиг хир ду, иштта адам цхьана йуьртахь, цхьана шахьарахь ду аьлла хезча, адамаш цецдийр ду. Питанаш, адамаш дайар, мостагIаллаш алсамдевр ду. Боьршачу нахана тIехь чилланан духарш, куьйгех а, багахь а деши лелор ду. Делах ца тешачу Даджалан тобанах наха халкъ тиларчу дуьгур ду. Делан йозанаш, Iалайсалам, пайхамаран суннаш дицдийр ду. Iедал ийман доцчу, хьекъал а, кхетам а боцчу, йамартчу, къизачу адамийн карахь хир ду, бакъдерг олуш а, бакъонехьа а, нийсонехьа а къуьйсу нах цара хIаллакбийр бу. Кегийрхой Iеса хир бу, цара къилахь мел дерг, хьарам мел дерг, боьха мел дерг лелор ду. Адамашна йукъара барт бухур бу, безам-марзо дIайер йу. Делан некъа тIера дIабевллачу нехан сий хир ду. Оцу наха Делах тешаш, Делах кхоьруш, ийманехь болу нах эсах девлла адамаш лорур ду. Зударша шайн коьртара месаш бес-бесарчу куьце йохур йу, церан духарш чекх са а гуш, догIмашна тIелетта, эхье меженаш гуш хир ду. Майранаш а, зударий а вовшашца хьарам, йамарт, даррехь зина лелош хир бу. Адамаш хьекъалечу нахах дагадийр дац, хьекъал доцчу, оьзда боцчу, ийманехь боцчу нахе ладугIуш, царна тIаьхьахIуьттур ду. Исламан а, Къуръанан а цIе йовр йу, цара хьоьхург дицдийр ду. Далла Iамал йар эхье гIуллакх лорур ду…

Лерина ладоьгIучу нахана йуккъехь цхьаццанхьа белхар хезара. Овхьадана уллорчу цхьаммо, велхаран къурдаш а деш, мара ийзабора.

– Iалайсалам, вайн пайхамара кхойтта бIе шо хьалха йийцина и билгалонаш гучуйуьйлу вайна йуккъехь. Йиша-вешина