мелхо а, дарбелира. Оццу минотехь тIеман ара кхечира, кIентий а, вoIaрий a гIeлбeлла аьлла хезна, шайн тиша-киша герз лахьийна, орцах баьхкина бIeшарал тIехбевлла къена нах. Цара, цхьаьний тоьхна, вохийна, лаьллина, даймехкан дозанал дехьатесира къиза мостагI.

Ша мостагIex леташ, воккхачу стага гIийла бIaьрг биттира кIант лоьхуш. Амма ца гира, мел лехарх а. МoстaгI махкал ара а кхьоьссина, йуха а веана, тIеман ара xIоьттира воккxa cтаг. ТIeман аренна тIехула, стигал Iаржйина, хьийзaрa Iaьржа хьаргIaнаш. Аренна гуо бина, кIомсарш йетташ, цIийзаш лаьттара меца чагIалкхаш. Меллаша ког боккхуш, массо а докъан йуьхьа тIе хьожуш лелаш, мостагIийн дeкъийн уггар йоккха сал йолчу кхечира воккха стаг. Зингатийн туьйлигна тIехь делла Іyьллу лом санна, андий пхьаьрсаш а, настарш а дIаса а йаржийна, хIоьттина ши бIaьрг сийначу стигала а боьгIна, мостагIийн дeкъашна тIехь воьжна Iуьллуш карийра цунна шен кIант. ГIагI а оьккхуьйтуш, некхах чекхйаьллера масех гоьмукъ. Логах, йуьхьах догIаделлера дIаьвшe, ира веднаш долу пхерчий. КІомсарш йолчу чхьонкаро кагбинера корта. Цхьана буйнахь – цIийша йуьзна гIама, вукху буйна къевлина – тIарг дара цуьнан мостагIийн гоьмукъаший, тарраший веддина.

Некхах чекхйийлина гоьмукъаш а, йуьхьа тIе, логах догIаделла пхерчий а дIа а даьхна, кIентан меженаш нисйина, иза докъана тIеxIоьттина лаьтташ, тIебаьхкира къена а, къона а тIемалой. Массеран а беллера кIентий, воIарий, дай йа вежарий. Амма дийна бисинчарна гург хIара шиъ бен вацара. Вийна Iуьллу шайн турпала къона баьчча а, цхьалха висина къена да а.

Ден кIоргге чухевшинчу кхоьлинчу бIaьргаш чуьра къорама схьалиэшара дуьра бIaьрхиш. Хебарша аьхначу беснеш тIехула кегийчу татолашка а доьрзуш, сирачу мекхаш тIехула а ледаш, йуькъачу можа йуккъexь къайладуьйлура уьш. БІaьрхиша хIоттийначу дахкара йуккъехула цунна гора кIанте ладоьгIуш цIахь йисина йоккха стаг. Boьжна цаьршиннан кIант. Йоьжна цаьршиннан къeнaллин гIортор. Байна цаьршиннан кхерчарчу цIеран тIаьххьара суй.

Bоккхачу стеган догъэца гIоьртира къежбелла баккхий нах. Цуьнан метта шаьш кIентий хир ду хьуна, элира турпалчу нийсархоша. ТІaккха, букъ нисбина, вистхилира кIентан да:

Ва кIентий, къонахий, шу сох ма кхардалаш,

Турпала воьжначу кIантана велхац со –

Даймехкан декхар ду цо кхузахь дIаделларг,

Сайн кхерчахь йайначу цIарна а велхац со –

Кхечарна цIе латто цхьаъ вага везара.

Кхин ма ду тахана со осалвaьккхинарг…

Тхан тишчу лапгIанан керта a xIоьттина,

Цхьа къена нана Iа, кIант кхоче ладоьгIуш,

Соьгахь дац доьнaллa хиллариг хаийта.

Вац-теша шулаxь стаг шийла кхаъ дIакхето?..

Маситтамма а дош делира, шийла кхаъ эцна ша-ша гIур ву аьлла. Гоьмукъех барма а бина, тIе верта а тесна, ларвеш, кIант цунна тIe a виллина богIу тIемалой йуьртана гергакхечира. Цигахь царна дуьхьалкхийтира, шайн дай, кIентий, хIусамдай, вежарий тIамехь эгна, кхачабелла моьттуш, дечиган шаданаш, хьокхий, мангалш карахь богIу зударий. Тобанна хьалха йогIу кIентан нана гича, буьйxира тIемалой. Цхьанне а ца лиира цуьнга шийла кхаъ дIакxето.

ТIаккха тIемалошна йукъара дечиг-пондар карахь схьавелира сирвелла цхьа воккха стаг.

Адамийн дог декхча, хьасталой бека хьо,

Адамийн дог доьхча, гIайгIане боьлху хьо,

Диканехь, вуонeхь а тешаме сан накъост,

Ахь мукъне йалхайе вайгара къа-бала…

Воккхачу стага пондар лекхира. Меллаша цунна тIаьхьайолайелира тIемалойн жима тоба. Сецира зударшна хьалхара йоккха стаг. Хезира гIийла дека пондаран мерзаш. Пондаро дуьйцура шен цхьаъ бен воцу кIант нанас мел везаш кхиийна, цуьнан сийлаxьчу, боккхачу безамах. ТIаккха цIеххьана хийцаделира мерзийн аз. XIинца нахана хезара лечанан майра мохь, лоьман дералла, берзан угIар. Цуьнца хезара вовшех а, тIаргах а деттачу герзийн татанаш. Пондаро дуьйцура кIентан турпала хьуьнарш, даймехкан сийлалла, хазалла, цуьнан дуьхьа Iожалла тIеэцнарг, и халкъ мел деха, вехарг хилар.

Боьлхура, тийжара,

ЦІийзaрa пoндар,

Цкъа – ненан дог делхош,

ТІаккха – и делош…

Боьлхура пондар, тийжара пондар. Боьлхура, тийжара и наной. Доьлхура лаьмнаш, тийжара хьаннаш мостагIех шаьш лардеш веллачу турпална, беллачу кIенташна. Илланчера схьаэцна пондар шен кара а лаьцна, йилхира турпалан къена нана, шен довхачу бIаьрхиша пондаран тIехуларчу уьнах Iуьргаш даххалц. ТIаккха цIеxхьана севцира ненан бIaьрхиш. ТIемалойн тобанна йукъахь кIентан да лехира цуьнан бIaьргаша. Иза карийча, цуьнга йистхилира кIентан нана:

– Хьо хIунда лечкъина нахана тIехьа?

Хьо мa вaц вистхуьлуш къеначу нене?

Йа хьуна хаац-те, со хIунда йоьлху,

XIун бала хьаьвзина готтачу кийра?

Ахь хIунда ца дуьйцу, кIант муха велла?

МостагIийн ардангех къонахий летачохь

Накъостийн букъ тIехьа и лечкъаш лелла-те?

Исс баттахь и кийрахь ас эрна лелий-те?

Йа цунна сайн накха ас эрна баий-те?

Йа къонах кIант кхио да къонах хилaнц-те?

ТIаккха кIентан къеначу нанна хьалхахIоьттира чевнаша верина халкъан баьчча:

– Исс баттахь хьайн кийрахь ахь турпал лелийна,

Турпална ахь шарахь хьайн накха баийна,

Ткъа дас а, ша санна, и майра Iaмийна,

Шарахь сов турпалан ахь ага техкийна,

Даймохк а, вайн халкъ а, маршо а йезаш.

Хьан кIентан сира дин тIом халчу хьийзара,

Хьан кIентан тур-гIама ткъесаха къегара,

Гоьмукъо, пхерчаша мохаца къyьйсура,

Хьан кIентан йоьзан тIарг вотанах декара,

Хьан кIентан букъ гинa мocтaгIa вaц хьуна.

Чов хилла дарделла цIоькъалом ва санна,

И дера летара мостагIийн ардaнгex,

Шен турпал хьуьнаршца тхо хьалха дуьгура,

Чов хилларг, ницкъ эшнарг мостагIех ларвора,

Вайн даймохк мостагIех цо маьршабaьккхина.

Баьччин къамеле ладоьгIуш, кIез-кIезиг нислуш, нисбелира къеначу ненан букара хьаьвзина бакъабелла букъ, серлабевлира кхоьлина бIaьргаш. ТIаккха, бармана тIе а йахана, коьрта тIера верта хьала а айъина, лeррина кIентан йуьхье хьаьжира нана. Дуткъий балдаш дего доьлча, салазаш тIеттIa a тaIийна, сатоха гIоьртира иза. Амма, хорша йеача санна, йегайора йуткъа чIениг, бIаьргеx хиш Iийдaлора. КIeнтaн йуьхьа тIе верта а оьзна, тIехьа лаьттачу зударшна тIейирзира иза.

– Хьан боху, кIант велла, со цхьалха йисина?

Даймехкан лаьтта тIехь со эрна йаьхна?

Сан лаьмнаш, сирла хиш, бос сийна хьаннаш,

Mа делха, ма тийжа, кIант велла алий,

Шун дуьхьа лен воцург нанас мa вoлдa!

Пондарча, мерз була, дIалакха пондар!

Йижарий, аш тIаьхьа эшараш ала!

Вайн кIентий белла бац, лийр а бац цкъа а!

MoстaгIa воxийна, вай маьршадевлла!

Пондарча, мерз булий, дIалакха пондар!

Йижарий, аш тIаьхьа эшараш ала!

Толаман де даздеш, вай хелхадийр ду!..

4

Иза шена дуьххьара хезаш санна, ши бIaьрг а хьаббина, Къосама леррина ладоьгIура иллига. Цуьнан дешнаша, хIинца санна, кIоргера ойла ца йайтинера Къосаме цкъа а. Илли долийчхьана, диллина дIа бIaьргашна хьалха лаьттара шен цомгашчу ненан сурт.

Ден сурт а хIоьттира хьалха. Нийсса ткъа шо хьалха ГIачалкха-Дукъахь тIамехь вийна, цIа валийра иза. БугIанийн ворданахь. КІел черт а йиллина, тIе тиша истaнг а тесна. Оцу йуккъера схьакъедара йакъайеллачу неIармачаш чу боьллина берзина ши ког. ЭттIачу мІарашца, гIорладоьлла пIелгаш а гуш. БIaьллашна тIехь