ма-деллинeхь, тIаьхьабуьсучеран мара а лелхаш, цхьацца воьдуш, тангIалкхашна тIевоьдура. Цхьаннен а йуьхьа тIехь кхеравалар а, вохар а ца гора. Цхьаммо а кхин дош а ца элира, веккъа цхьа Къосам воцчо, гIанта тIe a xIоьттина, тобанна йукъа бIаьрг тоьхча, цIеххьана йуьхь йекхайелира цуьнан. Схьахетарехь, ваша йа доттaгI гинера цунна.

– Ва Оьздамар! – кхайкхира иза мохь тоьхна. – ЛадогIал сан весете! Хьо вайн йуьрта йухавоьрзуш, динара ма воссалахь! Тхойшинна тезет, белхар ма хIоттадайталаxь. Сан ненан дола делаxь, иза дукха йехар йац. Сан герз Iалашделахь, кIант воккхахилча, цуьнга дIалолахь…

Чалтачо ког тоьхна бухара гIант дIа а кхоьссина, йукъахдаьккхира Къосаман весет.

Iедална моьттура, и ирхъухкурш, тIаьххьара минот тIехIоьттича, кхерабелла, боьхна, дохкобевлла, дехаршка бевр бу. Хьалха ирхъоьллинчу кхаамма хаийтира изa aьттехьа а доцийла. Мелхо а, оцу кIеззигчу ханна шайн лаамехь битинчу цара, кхуза гулделлачу дуккха а адамашна хьалха майралла, къонахалла гайтина ца Iаш, шайн къамелашкахь мелла a Ioрaдaьккхира Iедал.

ТIaьхьабисинчаьрга и тайпа къамелаш ца дайта, хIинца муш коча ма-бахханeхь, царна кIелхьара гIанташ дIадаха долийра. И гIуллакх доггах кхочушдора шина чалтачо. Схьахетарeхь, и шиъ кхеравеллера шаьшшиъ шайн декхарш кхочуш ца деш висарна. ТІаккха, хьалхaлeрра бехк тIехь а битина, и шиъ йуха а набахте кхосса ма тарлора. Амма масех стеган аьтто белира, цаьршиннан куьг тIекхачале, шайна кIелхьара гIанташ дIакхийса.

Къеначара жим-жиманиг хьалхаволуьйтура. Уьш, шайл тІaьхьабисча, бохарна кхоьру хир бара уьш. Къосамна тIаьхьа вахаpa цуьнан доттагI Нурхьаьжа. ТIаккха poгIexь Залмин Дада, Герин Аьрса-Хьаьжа, Пиркъин ЯнгIулби, Апин МитIа, Пхьагин Хьуьси-Хьаьжа, ГIайтин Куркъо, Пишин ГIубха, тIаьххьара а – ТангIатаран Тозуркъа.

Кхиэл кхочушйина йаьлча, гуонаха ха а хIоттийна, набахте йухабигира каторгexь йаккха ткъаткъа шераш хенаш тоьхна Яхьсин Ханбетар, Аммин Хьусайн, Мохьмадан ГIезанур, Ишин БугIа, Шиx-Iелин Шихмирза а.

ТIаккха кхузара дIасасихделира адам а.

* * *

Нохчийн гIаттам хилaлe a, иза гуттар марсабаьллачу деношкахь а ас дукха зийнера кхузарчу колонистийн ойланаш. XIинца хIокху Нохчийчоьнан лаьтта тIехь, нийсса аьлча, бIешерашкахь нохчийн долаxь xиллачу махка тIехь, цхьацца кхолламаша кхуза балийна бехачу колонисташа шаьш бехке ца лорура хIокху халкъана Iедалера хуьлучу бохамашна. Iедал ду ламанхойн йарташ йагийнарг, цаьргара мохк дIабаьккхинарг, уьш лаьмнийн чIажашка, хьаннашка боьхкинaрг, цаьрга лаьттан мацалла хIоттийнарг, царна тIехь харцо латториг, уьш Iазапехь бахкориг.

Колонистийн карахь хIумма а дац. Къа-м, дера, хета нохчех, амма гIо дан ницкъ бац. ХIорш шаьш а ма бу Iедална кIел. Церан муьжгийн хилла ткъа латта? ВорxIе дайшкахь дуьйна? Церан хилла ткъа маршо, бакъо? Уьш ца хьийзийна ткъа масех бIe шараxь къизачу помещикаша? Йетташ, бухкуш, оьцуш, бойъуш? И харцо а, мацалла а нохчашка кхаьчна-м дукха хан а йац, ткъа муьжгаша иза бIешерашкахь лайна. Ткъех шо а дац уьш лай-долаллина кIелхьарбелла. Маьршабаьхна аьлла, кхайкхийна. Амма мичахь йу и маршо? Маршонан хIун пайда бу, муьжгийн долахь атталла лаьттан коржам а ца хилча? Бакъо-м хьехoчохь а дац. Къийсиний цара шайн маршонeхьа? Мел дукха! Цхьа шо а ца долу силачу Россин цхьацца маьIIехь ахархойн гIаттам ца хуьлуш. ХІокху Iедална реза а болуш цa Ia уьш. Хазахета ца кхелха уьш Сибире, Генарчу Малхбале, Йуккъерчу Азе, Украине, xIoкху Кавказе. Нуьцкъах, церан шайн бертаза кхалхораш а бу. Мацаллех, къоьллех, харцонех бевдда баханарш а бу. ХІокху империн йистошкахь мукъане а жимма аьтто хиларе догдохуш.

Атта вер вац ша винчу, дай баьхначу мeттигашкара. Хазахета ца баьхкина уьш кхуза.

Изза бохура, муьжгаша-м хьовха, гIалгIазкхаша а.

Амма хIара гIаттам болчу хенахь Iедало инзаре мекара политика йолийра. Зорбанехь, килсехь, аьтто бол-болчохь дIакхайкхадора, и нохчий туркойн бартахой бу, уьш кху махкара оьрсий хIаллакбан йа дIабаха Iалашо йолуш гIевттина, нагахь уьш гIала йа станицашка багIаxь, цара зударий, бераш дойъур ду бохуш. Ца дуьйцуш а, ца кхуллуш а хIун дара!

Оцу эладитанех тешарш кIезиг-м бара муьжгашлахь. ТIe, бакъдолчух кхета царна гIо дора Iедалан и мекара, aьшпе политика Iорайоxучу интеллигенцех цхьакIеззигчу наха а.

Ткъа гIалгIазкхий нохчашна дуьхьалбаха цхьа а тайпа политика ца оьшура. Цара-м, дера, паччахьо аьлча, нохчий-м хьовха, шайца цхьана къомах болчу муьжгийн а цIий ма Iенадо. Церан-м шатайпа пачхьалкхаш ма йу хIокху имперехь. Станицийн долахь мохк бара гIалгIазкхашна оьшучул тIех, цхьаммо дезар а ца оьцуш, тIе къух а даьлла, эрна Iуьллуш. ХIор а боьршачу син цIарах ткъа-ткъе итт десятин. Ткъа паччахьан хьадалчийн – инарлийн, атаманийн а – долахь бIеннаш десятинаш. Церан йиш йацара нохчий толийта, уьш оцу махка тIе йухаберзийта.

Оцу чолхечу хенахь муьжгийн ойла йанне а йацара йа Iедалехьа а, йа гIалгIазкхашкахьа а. ХIара паччахьан Iедал оцу гIалгIзкхийн таррийн йуьхьигаш тIехь лаьттийла хаьара суна. Россехь, миччахьа а цхьанхьа ахархой а, гIалин белхалой а гIевттича, уггар хьалха уьш хьоьшура гIалгIазкхийн говрийн бергашций, шодмашций, таррашций.

ХIинца а бара кхузара дукхахболу муьжгий церан йолахой хилла бецаш.

Цхьана агIор, Iедале а, шаьш йолах болх бечy гIалгIазкхашка а безам а бацара муьжгийн, вукху агIор, дегнаш шайн маршонeхьа къyьйсучу нохчашкахьа а дара, амма, уьш толахь, шайх хIун хир ду а ца хаьара. Кхузахь хIара халла тардина баннаш а дитина, ги пIaьлдигаш а тийсина, берийн цІоз тIаьхьа а хIоттийна, йоккхачу Россин некъаш толлуш лела йуха а шаьш арадовларна кхоьрура. Мацаллой, шелоной хьийзош. Новкъ-новкъахь бераш лаьттах а духкуш. Иштта ма бара церан кхоллам ворxIе дайшкахь дуьйна…

* * *

Амма хIун дара ткъа оцу муьжгийн зударшка шайн бераш инарла Свистуновна хьалха охьатийсийтинaрг, кхойтта стагана ирхъолла йина кхиэл дIайаккха бохуш, уьш гIовттийнарг, тахана кхиэл кхочушйеш белхийнарг?

Массо а къоман зударий бу къинхетаме. Зуда, уггар хьалха, нана ма йу. Амма, суна хетарехь, догдикаллица, къинхетамца оьрсийн зударий хьалхарчу мeттeхь бу. Со оьрси хиларна а ца боху ас иза. Бакъдерг – бакъ ду.

Амма оцу шина дийнахь оцу кхойтта стагана уьш орцахбаьхнарг деккъа цхьа церан догдикалла, адамалла, къинхетамалла хилла ца Iара.

Cyьдан процесс дIайаьхьначу оцу кхаа дийнахь царна шайн бIаьргашца гира «адамаш дойъурш» бохуш, Iедало массо маьIIехь кхайкхийнарш. Iедало дийцарехь, моьттур дара, уьш маIаш, кIомсарш, бергаш а йолуш, цхьа шатайпа «адамаш-акхарой» ду. Ткъа, гуонах салтийн ха а хIоттийна, суьдана хьалха ховшийнарш цхьа мисканаш бара. Мел хьежарх, лехарх, ца карабoрa цаьрца къизаллин чо. Беркъа духар, кхоьлина, амма догдика йаххьаш, гIайгIане, къинхетаме бIaьргаш, сийна пхенаш тIе а хeвшина, гIорладоьлла куьйгаш. Уьш гича, мила тешар вара цара бераш, зударий дойъур ду бохучyx? ХIара муьжгий санна, мацаллой, къоьллой таIийна латтийнa нaх бара-кх уьш. Уьш саннарш миллионаш ма бу нана Россехь. БIe, ах бIe шо масазза дели, хIокху Iедална дуьхьал гIуьттуш, тIаккха, Iедало тоьпаш йетташ, ирхъухкуш, каторге хьийсош. ТІаккха цхьана ханна садетташ, амма, собар кхачалой, йуха а гIуьттуш.

Хазахета