беларусаў? Татальная дэструкцыя змяніла ўсё — ад матэрыяльных умоваў жыцця да сацыяльнай структуры насельніцтва, ад моўна-культурнай і канфесійнай сітуацыі да этнапсіхікі і нацыянальнага генафонду наагул. На жаль, гэта яшчэ ніколі не было прадметам спецыяльнага даследавання айчыннай навукі. Хоць зразумела, што без уліку наступстваў той ваеннай катастрофы шмат якія з'явы нашай гісторыі проста нельга растлумачыць. Прыкладам, не выклікае сумневу тое, што пазбаўленыя сваёй эліты, вышэйшага стану, мяшчанства (а менавіта гэты пласт пацярпеў найбольш), беларусы сталі народам з непаўнавартай, няпоўнай сацыяльнай структурай грамадства. Мы ўжо тады былі ператвораны ў народ сялянскі. А разбурэнне натуральнага механізму перадачы інфармацыі наступным пакаленням азначала падрыў асновы нацыянальнай кансалідацыі беларусаў…

Вайна канчаткова і незваротна адкінула ў мінулае часы былой рэлігійнай талерантнасці, спрычыніўшыся да з'яўлення прынцыпова іншых умоваў існавання праваслаўнай царквы на абшарах Рэчы Паспалітай. Калі раней, пры першых Вазах, становішча праваслаўных у Вялікім Княстве Літоўскім было адносна нармальным і нават пры Яну Казіміру яны мелі хоць нейкія гарантыі свабодаў, дык пасля вайны стаўленне ўладаў да іх пачало крута мяняцца. І не дзіўна. За гады акупацыі бальшыня насельніцтва Беларусі была пераведзена з вуніяцтва і каталіцтва ў праваслаўе — адзінае веравызнанне, якое прызнавалася царскай уладай. Святары ж дыскрэдытавалі гэтую царкву калабарацыянізмам. Таму ўрад Рэчы Паспалітай па вайне, пільнуючыся сваіх інтарэсаў, праводзіў палітыку, скіраваную на абмежаванне і нейтралізацыю праваслаўя ў краіне. Ці магло быць інакш, калі гэтая вера ўсё больш атаясамлялася з «маскоўскімі думкамі»? Масква настойліва дамагалася таго, чаго не здолела зрабіць за гады вайны, — падпарадкавання свайму патрыярхату праваслаўнай царквы Рэчы Паспалітай. У 1685–1686 гг. гэты план урэшце быў ажыццёўлены. Дзевяты артыкул «Вечнага міру», якім Масква брала пад сваю апеку праваслаўных жыхароў Вялікага Княства і Кароны, фактычна падрываў суверэнітэт Рэчы Паспалітай. Так, канфесійная палітыка Маскоўскай дзяржавы абумовіла прынцыпова іншае стаўленне да праваслаўя ў Беларусі: дайшло да адкрытага пераследу.

З'явіліся пастановы, якія абмяжоўвалі правы «дэзунітаў»: у 1673 г. — пазбаўленне права ўваходзіць у шляхецкі стан, у 1676 г. — пазбаўленне прывілеяў праваслаўных брацтваў і забарона жыхарам праваслаўнага веравызнання выязджаць за мяжу, у 1699 г. праваслаўныя страцілі права займаць выбарныя магістрацкія пасады. Мясцовыя ўлады ставіліся да праваслаўных часам з адкрытай варожасцю, шмат дзе сілай адбіралі ў іх храмы, праваслаўных святароў пазбаўлялі парафіяў, а вернікаў гвалтам перахрышчвалі. Поруч з каталіцтвам шпарка крочыла паланізацыя, поспехі якой заканадаўча замацавала пастанова сойма 1697 г., якая надала польскай мове статус дзяржаўнай у Вялікім Княстве Літоўскім.

Вайна быццам перайначыла ўсю Беларусь. Край добра развітай гаспадаркі, рамеснай вытворчасці, далёка вядомы вырабамі сваіх майстроў, зусім запусцеў і стаў непрыкметнай ускраінай. Сотні кавалёў, кафляроў, разбяроў, тысячы іншых рамеснікаў, гвалтам адарваных ад сваей зямлі, працавалі цяпер у Маскоўшчыне. У адной толькі Збройнай палаце Крамля ў 1660 г. было 68 высокакваліфікаваных майстроў «сярэбранага і броннага і ствольнага і замочнага вінтавальных пішчаляў… і замочнай справы да святліцаў» з Полацка і Віцебска. Затое ў самім Віцебску пад канец вайны заставалася не больш за 70 усіх рамеснікаў. Наагул, развіццё рамеснай вытворчасці, яе маштабы ў спустошанай Беларусі і за стагоддзе не дасягнулі даваеннага ўзроўню. Шэраг беларускіх гарадоў у агульна-эканамічным развіцці і пры канцы ХVІІІ ст. не дасягнуў таго ўзроўню, які меў да маскоўскага нашэсця. Прыкладам, калі на пачатку ХVІІ ст. у Магілеве было за 2 тысячы рамеснікаў, дык у 1745 г. — толькі 95.

Цяжка сказаць, калі ж Беларусь канчаткова акрыяла ад тае катастрофы. І ці акрыяла наагул. Вельмі ж доўга давялося пераадольваць рэгрэс — дэмаграфічны, гаспадарчы, культурны, прычынены перш за ўсё трынаццацігадовай вайной Аляксея Міхайлавіча — таго самага «добрейшего человека, славной русской души» (В.В.Ключэўскі). Думаю, менавіта да тых падзеяў сягаюць сваімі вытокамі прычыны крызісу, у які на доўгі-доўгі час трапіла беларуская культура ў цэлым. Гэта была перадусім трагедыя нацыянальная. Беларускія гарады, што паступова аднаўляліся, былі ўжо іншыя, пласт прадпрымальнікаў, мяшчанаў і гандляроў — таксама, арыстакратыя канчаткова выраклася свайго грунту — запусцелага краю, адкінутага вайной на стагоддзе назад…

А ў Маскве, сталіцы тады ўжо магутнай дзяржавы, у 1686 г. царскі ўрад, замацаваўшы поспехі мінулай вайны з Рэччу Паспалітай «Вечным мірам», спустошыўшы ды зруйнаваўшы багаты край, выбіўшы яго насельнікаў і назаўсёды пакінуўшы сабе палон ды вывезеныя каштоўнасці, спяшаўся адкінуць усю гэтую гісторыю ў нябыт: «Впредь тому всему быти забвенну и непамятну».

В каком мире мы живём, ребята? В мире, где уважают только силу. И считаются только с силой. Чтобы там ни говорили и не возражали прекраснодушные мечтатели.

Повторяю, мы живём в мире, где уважают только силу и считаются только с нею. Так было раньше, тоже самое происходит и сейчас. И в будущем будут уважать только силу.

М-да, по глазам вашим вижу — вы несогласны. Ну тогда давайте разберёмся и подумаем как следует.

Сначала посмотрим на вот этого человека. Здоровенный. Мускулы так и играют при каждом движении. Мощное тело прочно устроилось на мощных же ногах.

И этого человека уважают. С ним считаются. Ещё бы — такой амбал. С ним считаются даже те, кто привык заявлять, что физическую силу и в грош не ставит. Ну ещё бы — попробуй не посчитайся с таким богатырём.

А со слабаком считаются? Его уважают? Ага, щас. В морду ему врезать — да и деньги отобрать. И куртку — дорогая. И шапку — тоже продать можно. А к амбалу этому — шпана десять раз ещё подумает — приставать или нет. Голову ведь открутит и скажет, что так и было.

В современном мире ум важнее физической силы. Чтобы вы там, автор, не писали, а случаев, когда физическая сила нужна, мало. Ум важен намного чаще.

Полностью согласен с вами, читатель. Ум очень важен. Так было и раньше, так обстоит дело и сейчас. Острый, мощный, развитый интеллект — это сила. Которую уважают и с которой считаются.

А с глупышом? С вот этим вот туповатеньким чувачком? С ним считаются? Его уважают? Ну-ну.

Красота. А ведь это тоже сила. Красота — страшная сила. Не помню, кто это сказал. Но человек явно разбирался в жизни.

Красивые люди нравятся окружающим. Им легче и быстрее прощают ошибки и недостатки, чем некрасивым. Психологи давно подметили, что красивые ученики получают более высокие оценки на уроках. И даже на экзаменах. В отличие от некрасивых учеников. Или учеников со средней внешностью. Хотя знания у них на самом деле одинаковые.

Обаяние. Это ведь тоже сила. Вы ведь, и сами, читатель, наверняка встречали обаятельных людей с заурядной внешностью. Но именно их великолепное обаяние привлекает к ним окружающих. Зачастую такие обаяшки привлекают к себе