БIаьштага шен хаза тодинчу даккхийчу Iаьржачу мекхех дай куьг хьаькхира:

– Делахь, Овхьад, кечам болуш бара вайн. Амма суна кхин цхьаъ дагадеънера. Делкъан ламаз дина наха, гондIарчу керташка а бахана. Нах делкъе йанза меца бу. Малхбузу ламазан хан а тIекхаьчна. Суьйранна цIахь гIуллакхаш а ду нехан. Оцу овголашца кхаж таса долахь, буьйсанга гIyp ду вай. Куьйгаш а ойуш, харжа вай и ваьш билгалбина нах?

– Iаламат дика хир ду. Иза дан реза дуй алий, хаттал нахе.

Нах, баккхийбеш, резахилира.

– ХIета, СаьIад йуьртда, Iабди писар, Хьуьси, Панта-Хьаьжа, Инарла йуьртан къаной харжа резаволчо куьг айал.

Масех стага хьалалаьцна куьйгаш дагардира БIаьштага.

– Цаьргахьа куьйгаш айъинарг шийтта ву. ХIинца Ахьмад йуьртда, Солта писар, Аьрсамирза, Доша, Лорса къаной харжа реза болчара куьйгаш айал.

– Цхьа хIyмa хатта лаьара суна, вай куьйгаш айале, – элира тобанна йукъарчу цхьаммо. – Iела а, Овхьад а оьрсийн а, Iаьрбийн а йоза-дешар а, меттанаш а хууш, дуьне а девзина, хьекъал а, доьналла а долуш ши стаг ву. И шиъ хIунда вац вай хоржучарна йукъахь?

– Цаьрца къамел хиллера тхан, Бета, – жоп делира БIаьштага. – Iелас, ша къена ву, шен могашалла дика йац, ткъа Овхьада, шен хIокху йуьртахь сецна Iойла хир дац, элира тхоьга. И шиъ йуьртан урхалле вай цахаржарх, царах дагадийр ду вай. ХIинца ас цIерш йаьхна нах йуьртан урхалле харжа резаболчара куьйгаш айал.

БIаьштага шозза дагардира наха айъина куьйгаш. Шен веа накъосте а дагардайтира. ТIаккха жамIаш кхайкхийра цо:

– Йуьртахь куьйган бакъо йолчу виъ бIе везткъа стагах цхьаберш цIера бевлла, дикане-воне бахана а, цомгаш цIахь бисина а, хIинцца кхузара дIабахна а кхузткъа стаг ца вагарвича, кхузахь виъ бIе ткъа стаг ву. Царах шийттаммо СаьIадгIаьргахьа куьйгаш айъина, виъ бIе бархIаммо Акхболатан Ахьмад йуьртда, Солтханов Солта писар, Абкархьаьжин Аьрсамирза а, Султахьаьжин Доша а, МаIазин Лорса а къаной хаьржина. Вайн барт ма-хиллара, оццу куьйгашца МаIазин Лорса йуьртан молла а, къеда а хаьржина. XIapa харжамаш нийса хиларх шеко йолуш вуй цхьа а?

– Вац!

– ХIета, Лорса, доIа а дай, дIаберзабел вайн болх.

– АлхьамдулиллахI! АлхьамдулиллахIи раббил Iаламийна! Йа АллахI, дуьне-Iалам кхоьллина, ницкъ болу, къинхетаме, комаьрша тхан Дела! Тахана оха бинчу харжаман тIаьхье беркате йелахь. ХIокху йуьртарчу наха, тхох тешна, къастийнчу тхуна уьш а, тхо царна а муьтIахь делахь. Тхох тешначу хIокху йуьртарчу адамийн ийманехь барт бан, царна йукъахь нийсо йан, уьш керстан Iедалан харцонех, йамартлонех ларбан, массо а зенех-зуламех ларбан тхуна хьекъал, кхетам, собар, ницкъ лолахь…

– Амин!

– АллахIу амин!

– XIapa керста Iедал тхуна муьтIахь делахь. Тхан дегнаш, ойланаш хьагI-гамонех, харцонех, йамартлонех, хьарамлонех ларйелахь. Хьо реза воцург дан шайтIано тхуна дагадаийтахь, тхан куьг-ког йухаозалахь, тхан бIаьрса дIаэцалахь, тхан меттанаш совцаделахь, тхан лергаш къарделахь…

– Амин!

– Къинхетам белахь, йа АллахI!

– Йа АллахI, хIай къинхетаме Дела, тхо керстан балех кIелхьардахалахь. Керстан Iедало махках баьхна, балехь болу тхан дай, наной, йижарий, вежарий, доьзалш могаш-маьрша цIа берзабелахь, уьш а, тхо а керстан балех ларделахь, тхоьгара гIaйгIa-баланаш дIаэцалахь. ХIокху йуьртахь а, махкахь а ийман-беркат а латтаделахь. Оха ца кхеташ дийлийтинчу гIалаташна, летийнчу къиношна, тхох къинхетам бай, гечделахь. Тхан дахар а, далар а ийманехь хилийталахь, ийманехь нисдай, тхан дуьне а, эхарт а декъалделахь…

– Амин!

– Тхан гIийлачу доIина жоп лолахь, йа АллахI!

– Хьайн маликийн, пайхамарийн, эвлайаийн орца лолахь!

– …Фатихьа!

ДоIа чекхдаьлча а цIа баха сиха бацара нах. Цара забарш йеш, боьлуш, кегийра тобанаш йина къамелаш дора. Уьш баккхийбера тахана шаьш баьккхинчу жимачу толамах. ХIокху маситта шарахь тахана дуьххьара царна хьалха йухабевллера пурстоп а, йуьртара хьолахой а. Ткъа тIаьхьалонан цара ойла а ца йора…

***

КАХАНОВСКИ СТАНИЦЕРЧУ

ГIалагIазкХИЙИ АЬРЗНАШ ТIеРА

1907 шо

8 май. Соьлжа-ГIалара Кахановске цIа вогIу совдегар-урядник Бычков Кирил а вийна, 229 соьмана цуьнан товар даьхьна. Лар Мескер-Эвла йахана.

17 июнь. Ахархо Лысенко Степан вийна нохчаша, лар Мескер-Эвла йахана.

15 июль. Шен кха тIехь болх беш волчу Коваль Николайна чевнаш йина кхаа нохчочо. Лар Гуьмсе йахана.

2 август. Мелчу-Хина уллохь Кахановскера гIалагIазкхи Недошевин Степан а вийна, цуьнан 963 сом ахча даьхьна нохчаша.

25 август. Кахановски уллохь урядникана Бакуленко Даниелана шаьлтанца чов йина нохчочо.

3 сентябрь. Ворданахь Соьлжа-ГIала воьду Минейкесь Франц а вийна, иза талийна Мескер-Эвла уллохь.

13 октябрь. Шелковскера Кахановске вогIучу Парфомов Иванера говр а, 100 сом ахча а даьккхина нохчаша. Лар Гуьмсе йахана.

X корта. Эшам

Дикачу гIуллакхашца вовшашлахь хьалхе йаккха гIорта…

Къуръан. 2 Сура, 148 айат

1

Гати-Юьртахь харжамаш хиллачул тIаьхьа бутт сов хан йаьллера.

Шайн толамах тешна гатийуьртахой, бIаьста йалташ а дийна, царна асарш а даьхна, хIинца мангала бевллера. Iуьйранна де шеллах мангала вахана, делкъале шайн жимачу цани тIе мангал тоьхна а ваьлла, цIа вогIучу Iелина а, Iусманна а новкъахь хезира, тахана йуьртан гулам а хилла, АхьмадгIар дIа а баьхна, СаьIадгIар йуьртан урхалле хаьржина бохуш. Иза хIун ду хьажа, эвлайуккъе а ваьлла, цIа веанчу Iусмана дийцира цигахь хилларг.

Хьалххе пурстопаца барт а бина, дукхахболу нах кхаш тIе балха баханчу хенахь йуьртан гулам кхайкхийнера СаьIадгIара, ткъа сийсара цара къайллах шайга хаам бина церан бартахой, шайн гергарчу нахаца йуьртара ара ца бовлуш, цIахь севццера. Уьш йиллинчу хенахь майдана гулбеллера. АхьмадгIарна кхаж тесначу виъ бIе сов стагах цигахь цхьа иттех воккха стаг бен ца хилла. Хьалха кхузахь харжамаш беш закон талхийна, дукхахболу нах харжамашкахь дакъалоцуш а ца хилла аьлла пурстопо, цундела хIетахь йуьртан урхалле хаьржина нах округан начальника чIагI ца бина. ХIетахь йуьрто къастийна, округан начальника къобалвина хилла пхи стаг – СаьIад, Iабди, Хьуьси, Панта-Хьаьжа, Инарла – йуьртан урхалле харжа веза аьлла. Цигахь хиллачу Ахьмада а, Солтас а дуьхьало йина пурстопана, амма цига гулвеллачу ах бIе сов стага куьйгаш а айъина, и пхи стаг хаьржина.

Iелина хьалххе дуьйна хаьара СаьIадгIара, мацца йина а, и йамартло йийриг хилар. Йуьртахь церан тоба жима йелахь а, Iедал цуьнгахьа ду. Йуьртара дукхахболу нах йа, хIинццалц санна, оцу хьолахойн кога кIел Iен беза, йа, цаьрца къевсина, уьш коьртера охьабиссо беза. И тIаьхьарниг дан нахехь ницкъ бац. Доцца аьлча, йурт шина декъе йекъайелла. Овхьад мукъана а велара цIахь, цунах дагавала. Россе буьгучу нохчийн йолахойн хьокъехь Шела а, Соьлжа-ГIала а вахана иза селхана. ЦIа маца вoгIyp ву а, ца хаьа. Цкъа вахча, цIа ца вогIуш кIиранах а, шина кIиранах а Ia.

Iелас ламаз эцна тас-гIyммaгI дIадаккха чуйеара цуьнан кIентан йoI, итт шо хенара Шовда.

– Седа йеанера хьо цIахь воцуш, – элира цо, цIенкъа горгам а хьокхуш.

– Лаа йеанерий иза?

– Хьо ган йеана ша,