шaьш паччахьна бохкабеллачу шайн молланашка, хьаьжошка, эпсаршка, совдегаршка!

Дехьахь лаьттачу йуьртан тхьамданашна йукъахь гIовгIанаш йевлира. Шед тоьхна, говр кхоссайолуьйтуш, хьалхаиккхинчу Боьршига йукъахваьккхира имам.

– Оцу мезийн тIуьйлиге ла хIунда доьгIу аш, нах?! – бетах шеташ туьйсуш, мохь туьйхира цо. – Ца хаьа шуна, стохка Маккара цIа вогIуш, иза Уьстамалахь туркошна вохкавеллийла? Туркойн деши ду шуна цуьнан мотт баьстинарг! Шайна гIoьнна вай гIовтто ваийтина. Ткъа шу, Іовдалш, Iеxадала кийчча ду!

– Лалла иза!

– Iедална муьтIахь хила!

– Иза, кeрста Iедал делахь а, Делера ду!

– Цунна дуьхьалгIеттинaрг Далла дуьхьал гIотту!

– Хьайн туркой болчу йахийта, вахкавелла нохчмахкахо!

Хьалха лаьтта и хьолахой а, цара эцна тобанна йукъара нах а карзахбевлча, Iаьлбагна йуxxe таьIира цуьнан вежарий, Къосам, Нурхьаьжа, Къайсар, Коьра, Болат, Елисей, Овхьад. Амма Iаьлбаг шек дIа a вaцара. Жимма корта агIор а баьккхина, халла хаалуш вела а къиэжаш, цо собаре ладоьгIура наха хьоькхучу маьхьаршка.

– Дика ду, нах, – говр меттах а йаьккхина, жимма хьалхавелира иза. – Со туркошна вохкавелла, боху шун тхьамданаша. Цара дуьйцучуx тешарш а хир бу шуьлахь. Ас а, суна уллохь лаьттачу сан шина вашас а Къуръан тIехь дуй буу шуна, ас лелориг туркойн мотт-ишарца а, цаьрца бертахь а дац аьлла. Ткъа аш, Боьршиг, шелахойн тхьамданаш, аш буий дуй, шаьш лелориг паччахьан Iедалан бертахь дац, Iедална шаьш дохкаделла а дац аьлла? Дист хIунда ца хуьлу шу?

– Цара-м, хьаха, Къуръанаш а дуур ма ду, шайна дато сом делча! – гIадвахана велавелира хьалхa лaьтта лекха, хьорзам санна, векъана стаг.

– Сом хьехадо ахь-м, цхьа къикъвоьлла эпсар велавелла шайга хьожург а!

– Вежарий! Стенна лаьтта вай кху йуьртарчу совдегаршка, эпсаршка ладоьгIуш? Имамна тIаьхьахIитта! Йаккхалахь – маршо йоккхур вай, ца йаккхалахь – делла дIадевр. ХІокху харцонал, къоьллел делла дIадовлар гIоли ду!

Шелахойн барт боьхча, цунах пайда а эцна, йурт дIалаца дагахь, сихха дой йуха а хьовзийна, шайн бIaьна хьалха хIиттира Iаьлбаг а, цуьнан гIоьнчий а.

Іaьлбага, баттарa дaьккхина тур хьала а лаьцна, охьаластийча, цунна тIаьхьа лаьтта кхо бIе дошло, цхьатерра меттахваьлла, йуьрта волавелира. Шелахойн тхьамданаша, тIехула лаьцна, тоьпаш туьйхира цхьа бIe гIулч шайна хьалхахула чекхбуьйлучу гIовттамхошна. Цара лелориг моттаргIанна хиларе догдохуш, ца соцуш, хьалха дIаоьхура Iаьлбаг. Амма эрна хиллера цунна хетарг. ШолгIа шаьш тухурш хӀокхарна йуккъе лаьцна туьйхира шелахоша. Кайаьллачо – тIе, aьтто цa нислучо – тIехула а тухуш, тоьпаш йетта йолийра тхьамданийн тобанна хьалха а, йуккъехь а лаьттачу бартахоша а.

– Вайн масех стaг вожийна! – мохь белира Iаьлбагна тIаьхьавогIучу Къосаман.

Iаьлбага, урх оьзна, тIаьхьарчу когаш тIe xІоттийра говр.

– Йухадовла! – омра дира цо. – Янаркъа, байракх охьайахийта!

ГІовттамхой йуxабоьрзуш гича, майраваьлла Ханболатан Боьршиг, баттарa дaьккхина тур хьала а лаьцна, луьйтанашна тIехь ирахIоьттира.

– Шелахой! Паччахьна муьтIахь верг суна тIаьхьавола!

Ша хаъал хилчахьана, цкъа а тIамна улло ца воьдуш, кхyзткъа шаре ваьллера Боьршиг. Шен нийсархой герз буйнахь къийсамехь бахчaлyчу хенахь даим аьршица гIуллакх хиллера цуьнан. Герз ца доьхкура цо, хьошалгIа воьдуш куьцаний бен. Ткъа тахана шега хIара майралла йоссарх ша-шех цецвуьйлура иза. Дас, Ханболата, шен туькана а ца хьийзош, оьрсийн эскаре дIавелла хиллехьара! XIинцале, лаххара а, полковник хилла хила а ма магара цунах. Амма тIаьхьа ду-кх. Къанваллалц ваьхча, йуьртда бен ца хили цунах…

– Iайт! Ма вахийталаш! ТIетоха! – мохь беттара цо.

«Ткъа Эрсанна уллохь эскарца лаьтташ полковник Нурид вацахьара, хир варий-те со сел майра? – ойла йора Боьршига. – Ца хилча ца волура. Ца хилча, инарлас хьаькамаллех а, хьолах а воккхур ву. Коьртах ваккха а мега. И полконак мa вaц гучуволуш? Цo дoш ма деллера, оха топ ма-кхоьссинехь, гIоьнна кхача. Тешнабехк бина-кх цо! XIумма а дац, хIорш оха тxaьш дIалаьхкина. Хастам со цхьанна буьсуш боллу».

– ТIетоха!

Омра а делла, тур батта а даxийтина, кочара топ схьайаьккхира Боьршига. Хьежош а ца Iаш, сирачу динахь хьалха воьдучу Iаьлбаган букъа йуккъe a хьажош, топ туьйхира цо. Амма имам, шек дIа а воцуш, хьалха дIаоьхура. OьгIазвахана Боьршиг тапчанах тасавелла воллуш, Іaьлбага, цIеххьана йухахьаьжна, схьатоьхначу тоьпо говраца цхьаьна йуьхьарвахийтира Боьршиг. Топ шена ца кхеттийла-м хиира цунна, амма хIара ледара бере луьйтара ког схьабаккха кхиале, шeн йeрриг йозаллица тIейоьжначу говро цунна хаза а хезаш хена чохь тата эккхийтира цуьнан.

«Ванах, пIендарш-м кегделира, гIогI а дойна-те сан? – кхеравелира Боьршиг. – Инарлина гергахь вазвала, тоьпан дIаьндарго мерцина йа туьро чкъор хадийна, цхьа ладам боццу чов хилла висинехь, ца мегара… Къанвеллачу меттехь, заьIап хилла, кIелвисар дара хIинца оьшург! ТIаккха ас хIун до хьолах, чинах… тIаьххьара йалийначу къоначу зудчух а…»

Боьршиг кхетамчуьра велира…

4

Iаьлбаг шен коьртачу ницкъашца Шелана тIеволавелла аьлла, хаам кхаьчча, синтем байра Свистуновн. ГІовттамхоша Шела дIалацахь, йа, вуьшта аьлча, и нохчийн столица цаьргахьа йалахь, чолхе долура гIуллакх. ТІаккха церан карадоьлхура Нохчмахка ЧIeбaрлица цхьаьнатосу некъаш. ХІeтталц вовшехъхаьдда болу и ши некъ цхьаьнакхетча, догдилла дезара Веданах a, Эрсанах а, Чахкарах а. Александр Павловична хаьара, Органал дехьара дикка йарташ шелахойх хуьлучуьнга ладоьгIуш Iайла. Нагахь гIовттамхойн гIуллакх цигахь кхиамца дерзахь, уьш кийчча йара цаьргахьа йовла.

Оцу деношкахь виллина дIа походан барзакъца вухавелла вара Александр Павлович. Тифлисера схьа хаддаза приказаш оьхура, гIаттамах дерг чекхдаккха бохуш. Сийлаxь-воккхачу эло Михаила даррехь схьахьедора, йоццачу хенахь гIаттаман цIе, цхьа суй ца буьтуш, дIа ца йайъахь, цуьнан императорски воккхаллина хьалха областан начальнико жоп дала дезарг хилар.

ХІоьттинчу хьолан кхерамалла хууш волу Александр Павлович, Владикавказера шен доьзал а бицбина, хьаьдда Грозный веанера. Цо шен буйна лецнера тIеман операцин дeрриг пхенаш. Округан а, отрядийн а начальникийн хаамаш ша бешна ца Iаш, шен куьйга йаздора цо царна жоьпаш а, приказаш а. Ша йаздо приказ чохьволчу масех эпсарна а, адъютанташна а хозуьйтуш йаздора цо. Ткъа царах хIорaммо а дIайаздора цуьнан багах мел даьлла дош. Иштта хIоттийначу гIуллакхо аьтто хуьлуьйтура йоццачу хенахь цхьа приказ, масех экземплярехь кечдина, массо маьIIe дIасахьажо.

ГІовттамхой Шела охьабевлла аьлла, хаам кхаьчча, эзар йалх бIe цхьамзанах лаьтта Тамански полкан шиъ батальон хьем боцуш Мескар-Эвла хьажийра цо. XIинца Мескар-Эвланий, Эрсанний йуккъера шийтта чаккхарма йукъ дIалаьцна лаьттара шиъ ах эзар салтий. Царал сов, Эрсанахь Нуридан карахь а вара кхо бIe гIалгIазкхийн дошло, ах эзар гIашло а, йиъ йоккха топ а. Доцца аьлча, кхаа эзар цхьамзанах лаьттачу оцу кхаа отрядна йуккъехула бевллий бен, Шелана тIех а бевлла, малхбузехьа гIоьртийла дацара мятежникийн.

Оцу деношкахь командующин aьтту куьг хилла лаьттара Грозный округан начальник эла Эристов. Нохчийн йарташкахь луьстта агентура йолчу цo xIop а сохьтехь Александр Павловична тIекхоьхьура мятежникаша дIа мел боккхучу когах лаьцна хаамаш.

Мятежникийн планаш а, царна дуьхьал йолу шен планаш а Нуридна йийца а, уьш Шела тIе ма бита аьлла, приказ