базар а. Нийсса аьлча, хIара аьчганекъан станцина а, гIалагIазкхийн станицашна а уллохь а, ДегIастанан дозанна гергахь а хиларна, кхузахь базар йоккха а, тайп-тайпана товараш долуш а хуьлура. Шаьш дина кузаш дохка тIехьамартанхой богIура кхуза, тIергIан маша а, цунах йина бедарш а йохка – веданхой, кхийра пхьегIаш йохьуш – шелахой, шаIмийуьртахой, девкарэвлахой. ХьаьжкIаш, кIа, борц бохка массо а йарташкара нохчий а.

ГIалагIазкхаша хорбазаш, пастанаш, гIабакхаш, кхиболу хасстоьмаш а, накхарийн моз а, чагIар а дохьура кхуза дохка.

Цхьана заманахь накхарш лелош гIарайаьлла хиллера Нохчийчоь. Амма иттаннаш шерашкахь бахбеллачу тIамо хьаннаш, бошмаш хIаллакйича, накхарш лелор дIадаьллера. Бошмаш кхиор а лахделлера. Лаьттан къелла хиларна, хасстоьмаш кхиор а кIезиг дара. TIe, царна алсам хи а оьшура.

Цундела базарахь хасстоьмаш, моз духкуш нохчо кIезиг гора. Цара коьрта совдегаралла лелориг йалта дара, ткъа коьртачу декъана – хьаьжкIаш. Нохчашкара йалта эца богIура Россера а, Азербайджанера а, Иранера а совдегарш, йалтина къелла йолу дегIастанхой а. Кхузахь нохчашкара боррахчу мехах дIаоьцура, кхечухьа безчу мехах дIадухкура. Гуьмсехь станци йиллича, арахьара совдегарш кхузарчу базара марзбелира. Кхузахь маситтаннан шайн-шайн йалта Iалашдеш амбараш йара. Иза дуккха а IаьIча, цIерпоштица Россе, Азербайджане, Иране дIахьора.

ХIара де йоькхане, довха нисделла, тахана дукха адамаш гулделлера базара. Беха могIанаш беш охьаехкина баккхалш йара. Кузаш, истангаш, чоэш, башлакхаш, холхазан а, кхакханан а куйнаш, гIовталш, кхечу могIарехь – готанаш, нахарш, ворданан чкъургаш, шаннаш, текхаш, Iайгаш, кхийра пхьегIаш. Шен базар йара мангалш, маьрсаш, дагарш, белаш, шаданаш, кхиерш а йухкуш. Цхьана маьIIехь цIестан кIудалш, гIумгIанаш, кхийра пхьегIаш йухкуш дегIастанхой лаьттара. Къаьсттана йуьстах йара дохнан а, гIалагIазкхийн хасстоьмийн а базарш. Кхузахь гора чоэш, гIовталш йуьйхина, месала куйнаш а коьртахь нохчий а, духарца царал дукха башхалла йоцу гIалагIазкхий а, белхан хормин духарца аьчганекъан белхалой а, муьжгий а, нохчийн, оьрсийн зударий а. Кхузахь хезара масех маттахь къамелаш, амма цхьана а къоман а боцуш, ийна, массеран а йукъара шатайпа базаран мотт а.

Малх лаккха баьлла, базар йуьззина дIахIоьттича, маьхьарий девлира адамийн. Хилларг хIун ду ца хууш цецбевлла, вовшашка хеттарш деш лаьттара базарна йуккъернаш.

– Зеламха!

– Обаргаш!

Шайн баккхалш дIa а хьерчош, галеш чу а теIош, ги йетташ цхьаберш а, говраш гIудалкхашна йужуш кхиберш а, базарара дIаида буьйлира оьрсий. Ткъа нохчий, уьш обаргаш белахь, шайна кхерам боцийла хууш, шайн баккхалш йаржийна лаьттара.

Масех минот йалале хийцаделира хьал. Шодмаш а лестош, базара йукъалилхира хорунжин Яицкийн гIалагIазкхий. Царна тIаьххье, тоьпийн цхьамзанаш хьалха а лаьцна, базара йукъабаьржира Ширвански полкан салтий. Дукха хан йалале говрахь базара йуккъехь гучувелира операцин куьйгалхо штабс-капитан Ардабьевский. Лекхачу дегIара, шуьйра белшаш, йуткъа гIодайукъ йолуш, Iаьржачу аматахь, боккха мара а, хаза тодина Iаьржа месала мекхаш а долу и эпсар майра а, доьналле а, шен декхарш дика кхочушдарца цIейахана а вара областехь.

– Базарна го лаьцна! Массо а шайн-шайн меттахь совца! Герз долчо, дуьхьало ца йеш, схьало! Топ, тапча, тур шаьлта. Дуьхьало йинчунна а, вада гIоьртинчунна а герз тухур ду! – мохь беттара цо, ша йолччохь говр дIаса а хьийзош.

Цунна уллохь лаьттачу гIумкичо штабс-капитана Томаевс гочдора Ардабьевскийн омра.

Салташа а, гIалагIазкхаша а шайн болх дIаболийра. Йукъах йихкина шаьлта йолчо, схьа а йаьстина, схьайаллалц ца Iаш, цуьнан коьртах шед, букъах йа некха тIе тоьпан бух тухура. Тоьпаш, тапчанаш лоьхуш, ворданаш тIера докъар кегадора, галеш чуьра йалта хоттала охьаIенадора. Зударийн догIмех хьийса боьлча, цхьаболу нах дуьхьало йан буьйлира. Салташа тоьпийн баххаш деттара, ткъа гIалагIазкхаша шодмаш а, аьрташха тарраш а деттара нахана. Гобаьккхина хезара салташий, гIалагIазкхаший нанна хьежош йаппарш а, зударийн маьхьарий а, цIогIанаш а. Базар уьйриг хилла хьийзара. Вийна йа чов хилла охьавоьжнарг цхьаммо а тергал ца вора. Уьш хьоьшуш, царна тIехула лелара адамаш а, говраш а. ХIоьттинчу хьоло кхерийна базарара даьхни а, говраш а, машшаш, дуьрстанаш хедош, аренга дIауьдура.

Кхузахь адамийн маьхьарий а, дуьйлу герзаш а хезна, говрахь схьаиккхира дато бустамаш долу сийначу исхаран чоа а, боьмаша холхазан лекха куй а болуш, йукъах йихкина детица кхелина шаьлта а, револьвер а йолуш, шовзткъе итт шо хенара куьце нохчо. БIаьргашца эпсар а лехна, хорунжина Яицкийна тIевахара иза.

– ХIара хIун ду, господин эпсар?

Хьаьжайукъ а хабийна, маларо цIийдина бIаьргаш нохчочунна тIедуьйгIира хорунжис.

– Ткъа хьо мила ву?

– ХIокху йуьртан старшина ву со.

Хорунжийн муцIар, велаваларх тарлуш, разйелира.

– Старшина ву хьо? Жухарг йу-кх, хьо ма-йарра! Хьо старшина хилча, кхузахь хIара разбойникийн базар хIунда латтайо ахь? Урядник! – Маж а, корта а йаьллачу, чанах терачу гIалагIазкхичуьнга кхайкхира иза. – Урядник Тонкогубов! Герз схьадаккха оцу разбойникера!

Чоьже когийн кIажаш а таIийна, йуьртдена улло говр тесира урядника:

– Герз схьало, господин старшина!

– Iедало герз лело йелла бакъо йу сан.

Урядник хорунжига хьаьжира.

– Урядник Тонкогубов! Омра кхочушде!

Шена гIоьнна ши гIалагIазкхи тIевеача, йуьртдена коьртах шед туьйхира урядника. Йуьртдас шед тоьхна, урядникан аьрру бесни тIехь цIен аса хIоттийра. ТIаккха шен тапчанах тасавелира иза. Амма цхьацца aгIop тIетасавеллачу кхаа гIалагIазкхичо, озийна, говрара охьа а ваьккхина, шодмаш йетташ, мийраш бетташ, хьеша волийра. Оццу минотехь царна тIекхечира Ардабьевский.

– ХIара мила ву, хорунжий?

– Кхузарчу йуьртан старшина ву ша, боху.

– ДIахеца иза! – омра дира цо гIалагIазкхашка.

Довхой дIасакъаьстира. Йуьртда, шина цергаца багара цIий дIа а кхоьссина, шен гIодайуккъе хьаьжира. Шаьлта а, тапча а хиллачохь баьсса ботт а, йаьсса хумпIар а кхозура. Моршах ийна цIий оьхура урядникан мерах. Цхьа бIаьрг Iаржбелла, кедара схьагIоьртинера, хьаж тIе кхеттачу шедо цIен аса йитинера. ШолгIачу гIалагIазкхичун цергаш йаьхнера, кхоалгIачун йуьхьа тIехь гуш чов-чордо йацара.

– Документаш гайтал, – элира Ардабьевскийс йуьртдега.

Йуьртдас гIовталан некха тIерачу кисанара схьадаьхна кехаташ дIакховдийра цуьнга.

– Герз дIало цуьнан, – омра дира штабс-капитана, кехаташ а дешна.

Шега схьайелла шаьлта батта а, тапча хумпIара а йоьллина, куьг хьаькхна, бедарш тIера бокх-боккха хатт охьа а божийна, хорунжина тIевирзира йуьртда:

– Господин эпсар, цуьнан локхаллин областан начальникан инструкцин цхьайтталгIачу пункта тIеxь Iедалан балхахь болчу нохчашкара герз схьадаккхар дихкина. Ахь когашца хьешна и пункт. ШолгIа, кхаа гIалагIазкхичуьнга суна йеттийтина ахь, со хIокху йуьртан старшина вуйла хьайна хуъушехь. ХIара гIуллакх ма-дарра дуьйцуш, хьо жоьпе озор а, хьуна таIзар дар а доьхуш, областан начальнике арз йаздийр ду ас.

ТIаккха урядникана тIевирзира иза:

– Ткъа хьо стешхачу зуьдах, боьха хьожа йогIучу хьакхех бекхам ца эцахь, ас зударийн кортали лелор ду хьуна!

Хорунжий шек а вацара. Цунна хаьара, цкъа-делахь, нохчочо мичча йаздича а, шаьш динарг чIагIдан тешаш боцийла а, шолгIа-делахь, мел дукха тешаш хилча а, шайна таIзар дийр доцийла а. Амма урядникана тесна кхерам шен метта кхийтира. Урядник Теркал дехьарчу станицашкара вара, нохчашна хIумма а хала дацара иза каро а, вен а.

Шен