187

Bing W. Op. cit. S. 212, 236, 241–242, 247–249, 255–262; Bracker J. Op. cit. P. 32.

188

Huntemann H. Op. cit. S. 41–42.

189

Niehoff L. Bremer Bier im Baltikum. S. 11–14.

190

О частоте варки пива см. ниже табл. 10. Techen F. Op. cit. S. 275, 279–282, 291–295; 335–337, 347–349, 205.

191

Bing W. Op. cit. S. 236; Techen F. Op. cit. S. 352, 163.

192

Langer H. Op. cit. S. 69.

193

Houtte, J. A. van, An Economic History of the Low Countries, 800–1800. New York, 1977. P. 68; Unwin T. Wine and the Vine: An Historical Geography of Viticulture and the Wine Trade. London, 1991. P. 175–176.

194

Abel W. Stufen der Ernährung. P. 20–21.

195

Bömer A. Op. cit. S. 174, 199–202; The Later Letters of Peter of Blois // ed. E. Revell. Oxford, 1993. P. 159–164; Scully T. Op. cit. P. 152, 179, 233.

196

Rijswijk, B. van, Geschiedenis van het Dordtsche stapelrecht. Hague, 1900. P. 20, 36; Stefke G. Ein städtisches Exportgewerbe. P. 58–60; Unger W. S. De economische ontwikkeling van Middelburg voor den Bourgondischen tijd // Archief uitgegeven door het Zeeuwsch genootschap der wetenschappen. 1918. P. 59.

197

Niermeyer J. F. Dordrecht als handelsstad in de tweede helft van de veertiende eeuw // Bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde. 1942. Vol. 3. P. 200–201; Unger R. W. A History of Brewing in Holland. P. 33.

198

Huntemann H. Op. cit. P. 16, 22–25, 55–56; Moulin L. Op. cit. P. 116; Scully T. Op. cit. P. 143; Stefke G. Ein städtisches Exportgewerbe. P. 41–45.

199

Один фламандский автор в 1441 году упоминал, что распитие пива было показателем статуса. Другие источники XV–XVI веков подтверждают это свидетельство. Moulin L. Op. cit. P. 134, 137–138; Craeybeckx J. Un grand commerce d’importation: les vins de France aux anciens Pays-Bas (XIII–XVI siècle). Paris, 1958. P. 2; James M. K. Studies in the Medieval Wine Trade // ed. E. M. Veale. Oxford, 1971. P. 9, 28–33, 38, 55–56; Renouard Y. Les transformations économiques et sociales // Histoire de Bordeaux. La capitale de l’Aquitaine / ed. C. Higounet. Bordeaux, 1965. P. 425–433.

200

О смещении пивной границы на юг вплоть до Фландрии и Баварии см. главу 7. Wee, H. van der, The Growth of the Antwerp Market and the European Economy in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. Hague, 1963. P. 294.

201

Uytven, R. van, Bier und Brauer in Brabant und Flandern. S. 3; Id. Stadsfinanciën en stadsekonomie te Leuven. P. 335–336.

202

Введение именно этого налога позволило получить данные по экспорту Гамбурга в Нижние Земли, о которых говорилось выше. Doorman G. De middeleeuwse brouwerij en de gruit. P. 22; Laan, Oorkondenboek van Amsterdam #16, #119, #522; Smit H. J. De opkomst van den handel van Amsterdam. P. 31–34, 37–40, 45–49, 89–92, 103, 115. В целом о развитии пивоварения в Голландии в период позднего Средневековья см. Unger R. W. A History of Brewing in Holland. P. 26–68.

203

Bleyswijck, D. van, Beschryvinge der stadt Delft. Delft, 1667. P. 695–696.

204

Ackersdyck W. C. Op. cit. P. 194; Urion E., Eyer F. Op. cit. P. 6, 29, 35.

205

Fell C. E. Op. cit. P. 76–79, 81, 86–91; Hagen A. Op. cit. P. 150, 204–207; Roesdahl E. Viking Age Denmark // ed. S. Morgeson, K. Willams. London, 1982. P. 120.

206

Moulin L. Op. cit. P. 130, 143.

207

De Boer D. E. H. Graaf en grafiek. P. 274; De Roover R. Les comptes communaux et la comptabilité communale à Bruges au XIVe siècle: Finances et comptabilité urbaines du XIIIe au XVIe siècle // Colloque International, Blankenberge, 6–9-IX-1962. Blankenberge, 1964. P. 94, 100–101; Doorman G. De middeleeuwse brouwerij en de gruit. P. 18–20, 50–51.

208

Уже в 1363 году власти Девентера вели переписку с рядом городов, таких как Амстердам и Амерсфорт, об использовании хмеля. Doorman G. De middeleeuwse brouwerij en de gruit. P. 37; Uytven, R. van, Stadsfinanciën en stadsekonomie te Leuven. P. 315.

209

Pirenne L. P. L., Formsma W. J. Koopmensgeest te ‚s-Hertogenbosch in de vijftiende en zestiende eeuw Het kasboek van Jaspen van Bull 1564–1568. Nijmegen, 1962. P. 36–37; Swartelé A. Iets over de Geschiedenis van het Bier in de Nederlanden // Fermentatio. 1961. Vol. 3. P. 123.

210

De Boer D. E. H. Graaf en grafiek. P. 279; Hoppenbrouwers P. C. M. Een Middeleeuwse samenleving: het land van Heusden (ca. 1360 — ca. 1515). Wageningen, 1992. P. 255–260; Pinkse V. C. C. J. Op. cit. P. 120; Uytven, R. van, Oudheid en middeleeuwen // De economische geschiedenis van Nederland / ed. J. H. van Stuijvenberg. Groningen, 1977. P. 40.

211

Clement, A. P. van der. Op. cit. P. 56; De Boer D. E. H. Graaf en grafiek. P. 283–284; Egmond F. De strijd om het dagelijks bier brouwerijen, groothandel in bier en economische politiek in de noordelijke Nederlanden tijdens de zestiende eeuw // Ondernemers en bestuurders: Economie en politiek in de noordelijke Nederlanden in de late middeleeuwen en vroegmoderne tijd / ed. C. Lesger, L. Noordegraaf. Amsterdam, 1999. P. 159; Hallema A., Emmens J. A. Op. cit. P. 65; Loenen, J. C. van Op. cit. P. 20; Schouten J. Gouda vroeger en nu. Bussum, 1969. P. 67.

212

Loenen, J. C. van Op. cit. P. 55, 59, 64–65; Houwen A. De Haarlemsche brouwerij 1575–1600. P. 27; Pinkse V. C. C. J. Op. cit. P. 91; см. также Unger R. W. A History of Brewing in Holland. P. 73–89.

213

Uytven, R. van, Het bierverbruik. P. 7–10.

214

Alberts W. J. Op. cit. P. 334, 338–344; Alberts, W. J., Jansen H. P. H. Welvaart in wording. Hague, 1964. P. 143; Clement, A. P. van der. Op. cit. P. 57, 203–204; De Hullu J. Op. cit. P. 114–124; Hamaker H. G. De rekeningen der grafelijkheid van Holland onder het Henegouwsche huis. Vol. 2. Utrecht, 1876. P. 19, 125.

215

В ряде мест налог на грюйт сохранялся долгое время. В Лейдене он исчез только после 1501 года. Алкмар и Амстердам