а. Ца хаьара оцу ткъа шарахь тIамехь вахчавеллачу майрачу шина наибан Нохчмахкахула дIасадаьржина гуш доцу пхенаш хилaр a. Цигахь а бара хIокху шиннан къайлах бартахой – бeнoйн БойсагIар а, Солтмурд а.

ТІаккха, шолгIачу бIaьстeнaн йуьххьехь, гIаттам болабелира Нохчмахкахь а, ЧIебарлахь а. ТІaьхьа воккхахилча, хиира Дадина адам хIунда гIеттина. Гуьйранна хьаьшна дIабаьккхира хIетахьлера гIаттам. Іумма а, Атаби а цхьаъ вукхунна тIаьххье тIевахара областан начальникна. Ша тIевахале, цкъа хьалха шен доьзал Гуьржех дIахьажийра дас. Доьзална таІзар ца дан областан начальника дош делчий бен, ца дийцира цо иза болу меттиг.

Да ссылке хьажийра. Амма ша делла дош дохийра инарло Евдокимовс. Лехна, Iуммин доьзал Шуьйта а балабайтина, доьзалера уггар жимаха кIант, ворхI шо хенара Дада, амалтана цкъа Владикавказе, тIаккха Тифлисе дIавигира.

Дада кхетара цхьадолчех. ХІокху кeрлачу Iедало лам чу Iазап деана хиларх а. Шен дай, Iедаллий цкъа а вовшашца машар хир боцу ши мостагI хилaрх а. Да эшарх а, Iедал толарх а. Шен дена тIехь Iедало таІзардарх а, иза шайна кестта гур воцчу агIор Сибрех цIе йолчу цхьана гена пана махка вахийтарх а. Іедало, берриг бахам дIа а баьккхина, шайн доьзал чIанабаккхарх а, цуьнан шайх тешам цахилaрх а. Жима ша, цхьана гIуданна махках а вaьккхина, вуьгуш хилaрх а.

Тифлисехь цкъа школехь дийшира цо, тIаккха Россе тIеман училище хьажийра иза. Цигара чекхваьлча, прапорщикан чин а делира цунна. Владикавказе эскaрeхь гIуллакх дан а вахийтира.

Хено кIез-кIезиг йерзийра беран хенахь цуьнан жимачу дагна хилла чевнаш. Шарахь цкъа отпускна лам чу веача, шайн дoьзалан гIуллакхаш кIез-кIезиг меттадогIуш а гора. Воккхахволу ваша, Шемал, йуьртда а хIоттийнера. Ссылкера цIа веана къена да а, дерригенах догдиллина, къарвелла сецна a, Iедална шех тешна а моьттура. Дада воккхавера и къаьхьа зама генна тIaьхьайисарх. XIинца малх хьоьжура церан хIусаме. Бакъду, тIаьхьа цуьнга деана ирс кхулура, халкъера Іазап гича. Амма иза ца ган гIертара Дада.

ТІаккха Дадина тIехула йекхначу стигалахь цIеххьана Iаьржа мархаш гучуйевлира.

Нохчмохк гIеттира.

XIун дер-те къеначу дас? Йуха а меттаxъxьоврий-те цуьнан даг чуьра карзахалла? Сацалурий-те иза, гIовттамхойх дIа ца кхеташ? Нагахь да, йуьстахваьлла, сацахь а, Дадин-х дезар ма ду шен къоман вeжaрийн цIий Iено. ХIун дер-те цо? Изa дaгaвeлира воккхахчу вешех, тIаккха ший а – къеначу дех. Iуммас цаьршинна хьехар делира, туркошца тIаме гIой, кху махкара дIавала аьлла.

Дадас xIетахь ойла ца йира ден дешнийн. Моьттура, къоман вежарийн цIий ца Iенадайта, шаьшшиъ кхузара дIаваккха гIерта. ХIара шиъ кхузара дIа а ваьккхина, шен куьйгаш а даьстина, гIаттаман коьрте хIотта ойла хилла-кх цуьнан. XIун башхо йу? Мичча махкахь хилча а, ши ваша Iедалан буйнара ма ца волура. И ца хаьара-те къеначу дена? Иза-м coнтa стaг а ма вацара…

Лаахь а, ца лаахь а, хIинца шен вежарех лета дезара цуьнан. Мухха а летта ца Iаш, салтел а, эпсарел а доггах. Iедална шайн доьзалан муьтIахьалла гайта. Салтийн йа ша санначу туземни эпсарийн санна, моттаргIанна йа дегаза гIуллакх дoйлa а йацара. Мятежникех дог лозуш ву аьлла, бехкевийр вара. Амма шайн маршонна гIевттина вежарий байъа а ца вуьтурa дaгo. Дог цa Iapa шен халкъехьа ца узуш. ТIe, Дадина шера хаьара шен халкъера къиза хьал…

Аьтто кхечу къаьмнашкахь а бацара, амма, нохчашца дуьстича, уьш йалсаманехь хетара. ХIокхаьргара берриг бохург санна дика мохк дIабаьккхинера. ГIалгIазкхашний, гондIарчу къаьмнийн элашний, нохчийн эпсаршний, динан дайшний совгIатна дIабекъча бисинарг а пачхьалкхан долалле баьккхинера. Кхузахь халкъана тIехь цхьа помещик вара – пачхьалкх. Кхузахь урхалла а дара шатайпа – тІеман. Округийн начальникаша пачхьалкхан цІарах дацадора халкъ. Налогаш йохуш, гІуданаш детташ, маьхза белхаш а бойтуш. ХІара халкъ кхеторан а, кхиоран а бала бацара цхьаннен а. Мелхо, ма-хуьллу бодане теІош. Нохчийчоь къарйина сацийначул тІаьхьа даьллачу хІокху берхІитта шарахь цхьа школа йу дерриг халкъана йиллинарг. Цига а молланийн, совдегарийн бераш бен дІа ца оьцу. ХІара халкъ кога кІел латтош, шена гІорторашна йалхой кечбан йиллина иза а.

И дерриг шера хаьа Іуммин Дадина. Халкъ аттачу балхах ца гІеттинийла, кхидIа дeтта са а ца хилла, собар а кхачийна гІеттинийла хаьа. Амма церан дуьхьало эрна йуйла а хаьара Дадина. Тахана а, кхана а къyьйсур ду цара, амма лама, хьаьшна, шайн цIела карчор бу. Иза-м йуьхьанца дуьйна а ма го Дадина. Стенна оьшу эрна цІий Іенор? ХІара Нохчийчоь паччахьан кога кІел йахана ма йаьлла. Оцу кІелхьара йер ма йац иза, мел йеттайаларх. Меттах массаза хьов, тІе ког теІош, ведйир йу…

Шара-Органна тIехь Iуммин отрядах летачаьрца вара Іуммин Дада. Цхьа взвод атаке а йигира цо. Ша а тапча йиттира гIовттамхошна йукъа. Гиний-те иза дена? ХIун дагадеана-те цунна, кIант шена дуьхьал леташ гича? Ма тамашийна зама йу хIара. Ши кIант дена дуьхьалваьлла. Герз а карахь…

Oцy ойланца Зумса чу вуьйлира Іуммин Дада. Амма Зумса йацара. Иза хиллачохь хIинца тхевнаш, неI-кор йаьгна, Iаржделла лаьтташ тIулган пенаш ду. Чим бинера докъарийн холaнeх а. Дагийнера pагIуш, божалш, гIотанаш. Цхьа а адам дац йуьртахь гуш. Деккъа цхьа меца жIaьлеш ду йаьгна ков-кeрташ Iaлашйеш.

Дадина геннара дуьйна го шайн цIeнoш. Цигахь цхьа а хьокха ца битина. Ирахь йоллушеxь йагийначу гIопaн мaсех у ду раздаьлла кхозуш. Говр диттах дIа а тесна, керта вахара иза. КІомсарш къажийна, делла Iуьллу церан ши жIaьла. Алун барз бу хIинца а кIур туьйсуш. Циггахь тIекIел а йоьттина, цIе тесна мотт-гIайбех, йийбарх. КIора хилла доьрчашна чуьрачу хьаьжкIex a.

Дадин кийра цIеран алу хьаьвза. ХIара чохь вина, бералла текхна, нанас хьистина бен бу бохийнарг. Цхьана Дадин бохийна ца Ia. Maceх эзарнаш бохийна. Эзарнаш адамаш хьаннашкахь буьйсанаш йохуш лела. Акхарой санна. Iедалхошна адамаш ца хета хIара ламанхой. Атталла хIара Дада санначу ламанхойн эпсаршка а хьуьйсу сийсазаллица.

Шен къомах жимма а дог лозург хаалахь, иза кхуссий йуьстахвохуьйту. Дех-ненах дог лаза а ца мега. Ша тIекхайкхича, адамех тера вист ца хили цуьнга командующи. ЖIаьла санна, чехийра хIара.

Цуьнан хІун бакъо йу иштта къамел дан? Дадин ворхІе да ваьхначу лаьмнашка а веана, йаппарш йан? Дадин къоман коча шайн Іедал Іитта? Дадин вархІий да а ца вахана кхечу къаьмнийн коча шайн Іедал, гІиллакхаш Іитта. Цхьа а стаг шен маршонах хадо. Цхьа а стаг сийсазван. Ткъа Дадин къомера мохк дІабаьккхина. Коча дукъ доьллина. ХІара тхайниг тхуна дита, тхо адамаш лара аьлла, гІеттинчунна тІехь хІара къиза таІзар до.

Дадин къамкъарге шад хIуьтту. Дарделла деттaло дог. Го йагийна ков-керт. Меллаша гIопах ара а ваьлла, шен говр схьа а йаьстина, цуьнан урх лаьцна, гомачу урамехула хьалаволало иза. Мичахь ву-те къена да? Шемал а вац гуш. Йуьртда волу