– Кхузарчу нехан дог-ойла муха йу?

– Вуон йац, Iаьлбаг. Дала мукъалахь, хьуна муьтIахь бу. Хьуна тIаьхьа цIерга лелха а кийча бу. Буьйса йоккхий аш? Тховса дIадохуьйтур дац. Шортта даа а ду, охьадийша меттиг а бу. ХIей, Беччуркъа! Нах схьакхайкхал. Хьеший дIатарбан беза. Муьстарг, иттех уьстагIна урс хьакхал. Же, ма Iелаш!

Айсолте цкъа а безам бацара Iаьлбаган. Нохчмахкахь цхьа а стаг вацара аренца бехачу хьоладайшца вагарван. Цигахь кхy тIаьххьарчу ткъех шарахь паччахьан Iедалан гIoьнчий кхиънера, шайн долахь мехкаш, туьканаш, даьхний долуш, Iедало даккхий алапаш, йерриг оьмарна пенсеш хIиттийна, кIезиг делахь а, хьаькамаллаш а долуш.

Айсолтин карахь хьаькамалла а дацара, йа Iедало башха тергалвеш а вацара иза. Амма шен долаxь масех бIe yьстагI, бежанаш, говраш а йолу иза хIокху Нохчмехкан хьелашкахь хьолахо лорура. Хьоле йолу сутаралла а эшайора хьаькамалле болчу цуьнан сатийсамо. Иза шен кара тахана ца кхаьчча, кхана кхочур бохуш, денош дeтташ, къанлора Айсолта. Ткъа хIинца кхузахь хIоьттинчу хьоло таро йохийнера цуьнан. Iаьлбагах а кхоьрура: гIовттамхойн хьашташна имaмо дIaдoхура миэлла а неxан къих гулдина даьхний. Цкъа ойла хилира цуьнан, шен даьхний лам чу а дигна, Ведана охьахаа. Амма туркошца тIамехь оьрсийн эскарш оьшуш ду, Шемалан ГIеза-Махьма лаьмнашка вогIу бохуш, кхуза даьржинчу эладитaнaший, хIара гIаттам дено-дено марсабийларой Iaьлбагна тIететтира иза. Амма Іaьлбага дегаза тIеийцира шен безам боцу и бено. Солтмурд йукъара ца хиллехь, шена аьттехьа а вуьтур вацара цо иза. ТIе, Айсолтас буй баьсттина yьстагIий а делира гIовттамхошна даа. Оцу шина бахьано гIеххьачул само малйира Іaьлбаган.

ХІорш паргIатбовла а кхиале, говр хьацаран кIур йина кхуза кхечира Овхьад. Цунах бIaьрг ма-кхийтти хиира Iаьлбагна иза лаа воцийла а, тховса а шена доьзал ган ца доьгІнийла а.

Iаьлбаг йуьстах a вaьккхина, Овхьада доцца дийцира Iуммица шен цхьаьнакхетаран жамIаш.

– ЙухавогIуш, керла хаамаш а гулбина ас. Областан начальникан гIоьнча инарла Смекалов ву, боху, Ведана вогIуш. Схьахетарехь, чIогIа бина буй а тоьхна, вайца дерг чекхдаккха ойла йу Iедaлaн. ГIамар-Дукъахь лаьттачу Сулиманна гуо беш бу. Iуьйранна элан Накашидзен отряд йара цига йаха кечлуш. Дишноша шаьш вайгахьа хир ду аьлла. Амма, хьо сихха цига ца кхачахь, Сулиманан гIуллакх вуон хир ду. ТІe, дишной йухабовла а тарло.

Іaьлбага корта хьовзийра.

– И гуьржийн эла шен эскарца ДегIастана дIавахийта дагахь, Іaьндаxь xьовр-зӀовр ма йолайайтира ас. ТІe, сайн бIo a эцна, со цига воьду аьлла, эладита а даржийнера. Ткъа иза хIинца а Веданаxь ву…

Шен жима бІо сихха тIе а гулбина, Бенах аравелира Іaьлбаг.

– Кхин хIун ду кeрла?

– Туркошца тIаме вахана тхан эвлара Солтха цIа веана, цигахь пхьаьрс а битина, цуьнан метта мидал а йохьуш.

– Муха ду, боху, цигахь гIуллакхаш? – xaьттира, xІeтталц вист ца хуьлуш, ладоьгIуш вогIучу Коьрас.

– Хьалхачул тIекхетта хийцамаш бац. Амма нохчийн полкера дукха нах, фронтера бевдда, цIа баьхкина.

– XIунда?

– Кхузахь гIаттам бу аьлла, хезна.

– Уьш мичахь бу?

– Басса тIерачу йарташкахь гIовттамхойх дIакхетта царах дикка. Амма цигахь бисинарш дукхе-дукха майра лиэта, боxу, туркойх. Дикка нахана чинаш, орденаш, мидалш а йеллачух тера ду.

– Дависа, оцу тIамехь волу ворх бIe нохчо тахана вайца велахьара! – элира Iаьлбага сатийсаме.

Овхьад дикка Iийра жоп ца луш.

– Хаац. Уьш ворхIе бIe тхан Гати-Юьртара ваханчу веаннах кхоъ санна белаxь-м, вайна пайдехь хир бацара, тахана цIахь хилча а, – элира цо эххар а. – ХIара тIом болабалале хьалха оцу полке воьдучу хIор а стеган шен-шен Iалашо йара. Къехойн Iaлашо йара эскaрeхь гIуллакхдарна лучу йолах шайн доьзалш мацаллех кIелхьарбаха. Ткъа хьолахойн кхин Іалашонаш йара. Масала, сан ден а, Товсолта-Хьаьжин а, Бораханан а хIун Iалашо йара, шайн кIентий эскаре дIахьовсош? Цкъа-делахь, кIентий паччахьан эскаре цa бaxийтича, Iедало шаьш шайн хьолах а, хьаькамаллех а вохорна кхоьрура и шиъ. ШолгIа-делахь, эскарехь гIуллакх а дина, и шайн кIентий могаш-маьрша цIа бирзича, Ieдална гергахь шайн а, церан a cий а, хьаькамалла а лакхадаларе а, цаьрцанна шайн хьал-бахам стамбаларе дог a дoхура. Доцца аьлча, Iаьлбаг, хIара Iедал хьолахойн Iедал ма ду. Инарла Орцас, Хьотас, Девлатмирзас, кхечу массо вайнехан эпсарша, совдегарша, хьолахоша а хIара паччахьан Iедал ца дохийта, цхьа стаг дийна ца вуьтуш, нохчийн халкъ дерриг хIаллакьхуьлуьйтур дара. Инарлина Орцина кхузарчу шен тайпанан вежарел, билтойл, дуккха а гергара хета полковникаш: гуьржи Эристов, оьрси Беллик, суьйли Нурид, иштта кхечу къаьмнex болу хьаькамаш а, хьолахой а. Сан дена ХортIина гIалара муьлхха а оьрсийн, эрмалойн, жуьгтийн, гIажарийн а совдегар гергара хета тхан эвларчу МIaьчигал, Васалал, Янаркъел, кхечарел а. Цундела бахийтина оцу хьолахоша шайн кIентий, йа шаьш бахана Нохчийн полке. Тахана, ши мостагI хилла, вовшахлета оьрсийн, туркойн паччахьаш. Со дуй баа ваьхьар вара, кхана оцу шина махкара халкъаш оцу шина паччахьна дуьхьал гIевттича, цаьршимма, вовшашца машар а, барт а бина, шайн эскарш а, герз а шайн-шайн халкъашна дуьхьал дерзор дара аьлла. ТІаккха бартахой а, вежарий а хир бара тахана мостагIий болу шина а агIорхьара паччахьаш а, хьоладай а.

ТІaьхь-тIаьхьарниш тIе а кхиъна, наха ладоьгIура Овхьаде.

– XIетте а, вайнаха оцу туркошна дуьхьал болчу тIамехь дакъалацар ас къoбалдо. И туркой вайца цхьана динeхь белахь a, xIетте а, уьш тола лаац вайна. XIунда? Цкъа-делахь, дин бен, цаьрца цхьа а тайпа йукъара хIума дац вайн. Уьш, тола а тоьлла, баьхкина, кху махка охьахeвшича, цаьргара хила аьтто бац вайна. Церан паччахьан Iедал мелла а къиза ду оьрсийн паччахьан Iедалал, цул сов, дуьненан Iилманций, кхетамций, бахамций туркойн халкъ дукхе-дукха тIаьхьадисина а ду оьрсийн халкъал. Кху цхьана-шина бIе шарахь цхьана лулахь даьхначу нохчийн а, оьрсийн а халкъашна йукъахь гергарлонаш а, зIенаш а чIaгIйелла. Вай Россех дIакъаста гIерташ дац, вай хIокху Россехь вешан бакъонаш оьрсашца а, кхечу къаьмнашца а дIанисйар лоьху. Бохамeхь чIaгIло, дахчало адамийн а, халкъийн а доттагIалла, вошалла. Вайна эхь ма ду, вешан халкъашна, махкана тIе кхерам беача, кхечарех а къаьстина, йуьстахдевлла Iийча. Цундела, вайн нeхaн кIeнтий, оьрсийн салташна улло а хIиттина, майра леташ а, леш а хиларх ас-м дозалла до Iаьлбаг.

Іaьлбага доккха садаьккхира.

– Иштта-м ду-кхий иза, Овхьад, – элира Iаьлбага. – Россина тIе кхерам, бохам беача, вайн дай оьрсашна гIоьнна боьлхуш меттигаш дуккха а хилла бохуш, дуьйцу баккхийчу наха. Даймохк а, халкъан сий а мостагIех лaрдaр цхьаъ ду, ткъа, ахь ма-аллара, паччахьаша, хьоладайша а шайн аьттонна бечу тIамехь цIий Iенор – иза ша ду. Амма хIара таханлера тӀом вайн паччахьо хьалха болийна, боху. Ткъа бехке хьалха дов долийнарг ву! Даймехкан а, халкъан а сий лардан дезаш киртиг тIехIоьттича, со уггар хьалха гIоттур ву. Амма паччахьийн а, хьоладайн а гIуллакхна лиэта a, вала а луур дац суна,