тайпанан наха а ца совцабо уьш. Царна дика хаьа уьш кхахьпанаш дуйла. ХIетте а ца совцабо уьш. Ткъа Зеламхас байъича, цуьнга чIир кхайкхайо. Нийса ма дац иза. Шайн хьерадаьлла зуд ден деза долчара.

Зеламха кIадвелла. КIадвелла ца Ia. ГIелвелла. Оцу цхьайтта шаро гIелвина. Дийнахь-буса а йамартлонах, тешнабехках ларвала гIерташ, даим дIа сема, сакх ваьхна. Наггахь нехан хIусамехь бовха кхача буу цо, кIедачу метта охьа а вуьжу иза. Ткъа дукхахйолу хан меца, шелехь, йерзинчу стигала кIел охьавуьжуш йоккху. Могашалла а йац хьалхалерниг. Да а, ваша а вийчахьана, даго сагатдо. Хьалхе ма ду иза. Цуьнан шовзткъа шо а бен ма дац. Халонаша, бохамаша, баланаша хеназа къанвина. Массарех хаьдда, цхьа висина. Доьзалера хабар а дац. БapxI баттахь БуритIахь латтийна, Сибрех бигна. Наггахь кехат дoгIypa цаьргара. Шаьш могаш ду, дика Iаш ду, шайна са ма гатде олий. ТIаккха масех кехат деара, кхечу агIор дуьйцуш. Шаьш Iаламат вочу хьолехь ду. Хьо бахьанехь шайгахь xIapa бала хIунда латтабо ахь, обаргалла дIа а тесна, Iедална, хьаькамашна тIе а вахана, хIокху балех тхо хьалха хIунда ца доху ахь бохуш.

Оцу кехатах цецвелира Зеламха. Бецис а, Зезага а муха йаздойтур ду и тайпа кехаташ? Цул йаккхий халонаш, баланаш собаре ма лайна цара. Цкъа а шайн дагара ца хоуьйтуш. Зеламхин дог иракарахIиттош. Йа пана Сибрехь кегийчу берашца цхьалха йисча, собар кхачийна-те цаьршиннан? Иштта масех кехат шега кхаьчча, шеквелира иза. Баккъал а, меттигерчу жандармерис доьшура БецигIеран кехаташ. Уьш дIа а дохий, шайгара кхин йаздора. Уьш дара Зеламхе кхочурш.

Соьлжехь эшам хиллачул тIаьхьа дуьненах дог даьллера цуьнан. Цхьа а ваша а вац. Хьалхалера тешаме, майра, доьналле накъостий а, берриг бохург санна, дIабевлла. Iедало байъина а, чIирхоша байъина а. ДегIо сиркхонаш лехьайо. Даге лазарш детта. ДоIаха а, хьер а лозу. Шен дегIе садаIийта лаьара цунна. Йарташкахь а, кIотаршкахь а саца кхераме дара. Массанхьа салтий лаьттара. ТIе, Зеламхина хаьара къайлах шена дуьхьал нохчий вовшахтухуш хилар. Шен чIирхой а, ахчанах да-нана духкур долу йовсарш а. Цхьаберш бевзара цунна. Амма цунна цабевзарш а бара дуккха а.

Бутт сов хан йара иза хIокху хьехахь къайлаваьлла. Хорачана кхо чаккхарма генахь. Хулхулон лакхенца. ТIулган лекхачу, легIанчу бердана йуккъехь. Кхуза халла хьалавалало. Хьехан бертиг готта йу, чоь – шуьйра, йеха. Кхузахь мотт-гIайба, йай, кад-Iайг, самовар, ахьар, дакъийна жижиг, дума, туьха, кхидолу кхачанан сурсаташ а ду. Цхьана сонехь аннех бина готта маьнга а бу. Экха-м кхачалур дацара кхуза. Лахара хьала а, лакхара охьа а. ХIетте а хьехан бертиг серагех дуьйцинчу жимачу зIараца дIакъовлу цо. Цунна шина а aгIop тIулгаш схьа а дохуш, ши Iyьpг даьккхина. Хьанна хаьа, xIapa хIусам салташна карайахь, тIом бан а ма беза цо.

Зеламха кхузахь вуйла Бетарсолтина, Жамаьлдана, Соипана хаьа. ХIора кхоалгIачу буса Соип вoгIy кхуза, цунна оьшург дохьуш. Цаьршиммо барт бинчу ишарца, лаха Хулхуло чохь а соций, хаам бо цо. ТIаккха хьеха хьалаволу. Цкъацкъа буса хи эца Хулхуло чу вуссу Зеламха. Наггахь хьехан берте охьа а хуий, Хулхуло чу а, дуьхьал болчу лекхачу лома а бIаьрг бетташ, шен дахаран ойла йо цо. И маьрша лекха лаьмнаш, къена хьаннаш, шера аренаш. Доккха ду xIapa дуьне. Aмма цунна гатделла. Гатдина…

2

Хорачара шовзткъа шо хенара Мусхьабан Асхьаб, кхиболу шен йуьртахой санна, лаьттаца къахьоьгуш вехара. Нахал хьоле а йа къен а вацара. Нехан санна, цхьа урд латта а, ши сту а, масех бежана а, газа-уьстагI а. Нехачул оьшуш доцуш цIенош а. Нах санна, Далла Iамал йеш а вара. Амма, дог Iарждина, кийрахь хьагI, къизалла, сутаралла йара цуьнца. Шечул совбаьлла нехан бахам бацахь а, шениг санна нехан бахам хилар а ца лалора цуьнга. Нехачул сов бежана, газа-уьстагI хилийта гIepташ, дукха къахьоьгура цо. Цуьнгахь ши бала бара – нехан долчун а, шен доцчун а. Йуьртарчу цхьанна диканиг хилча, дог Iаржлора, бохам хилча, дог доьлура цуьнан.

Цхьа стаг дика ву, оьзда ву, къонах ву аьлча а, ца лалора. Шен нийсарчу, бераллехь шеца левзинчу, цхьаьна кхиъначу Зеламхина майра ву, оьзда ву, къонах ву бохуш, махкахь гIаравалар а ца лалора. Иза вен шен ницкъ кхаьчча, шегахь майралла а, доьналла а хилча, ша вийча, иза къайладер дуйла а хиъча, бIаьрнегIар ца тухуш, Зеламха вуьйр вара цо. Амма Дала цунна ницкъ ца беллера. Иза лоха, эгIаза стаг вара. Дала цунна майралла а ца йеллера. Иза кIиллo, цIоьллак, гIизбе стаг вара. Цундела, ша йуьстах а вуьсуш, Зеламха кхечара вере сатуьйсура цо. Салташа, чIирхоша, хьаъа а – кхечара.

Цхьана буса гергарниг волчохь тIаьххьалц сакъоьруш а Iийна, цIа вогIуш, ткъех гIулч шена хьалха воьдуш стаг гира цунна. Дукха сирла дацахь а, беттаса дара. Лерина хьаьжча, оцу стеган цхьана белшах кхозуш топ, вукху белшах кхозуш дуьзна таьлсаш а гира цунна. Асхьабана йуьхьа дуьхьал ца хьаьжча а, букъах а, боларх а, дeгI лелорах а бевзара шен йуьртахой. И стаг Хорачара вацара. Цкъа дагадеара цунна, иза цхьанна къола дина, воьдуш ву-те аьлла. ХIан-хIа, къола дина воьду стаг йуьртан уггар боккхачу урамехула иштта маьрша гIyp вац. Обарг ву-те? Зеламхин накъост? Асхьабан хье цIеххьана самабелира. Бутт сов хан йу Зеламхин хабар доцу. Цхьанхьа къайлаваьлла, иза дIатийна Iен. Хорачана гондIарчу лаьмнашкахь ву бохуш, хабар а ду.

Асхьаб, цIа а ца воьдуш, къайллах оцу стагана тIаьхьавахара. Йуьртара араваьлча, цкъа саца а сецна, гондIа бIаьрг туьйхира цавевзачо. ТIаккха Хулхулон тогIица хьала лома волавелира. Цкъацкъа, садаIа санна соций, хьалха а, тIехьа а бIаьрг тухура цо. Хорачана кхо чаккхарма гена ваьлча, Хулхулон тогIи чохь сецна а Iийна, йукъа хан йолуьйтуш, кхузза тайп-тайпанчу озехь шок туьйхира, тIаккха тIулган бердах йаьхначу киртигашна тIехула лома хьалавелира.

Асхьаб йухавирзира. ХIинца иза цхьана новкъа ваьлла. Дисинарг тIаьхьа толлур ду цо. Асхьабана хаьара цавевзарг хьалаваьллачу ломах хьех хилар. Муха ца хаьа, бераллехь, Зеламха а цхьаьна, уьш хийлазза оцу хьехахь левзина хилча. ХIинца иза шеквара Зеламха цигахь къайлаваьлла хиларх. Амма цхьа а шеко ца йуьтуш, тешам боллуш талла дезара и гIуллакх.

ШолгIачу дийнахь шен тоьпаца талла воьдучуха оцу агIор лаьмнашка вахара Асхьаб. Хулхулон тогIи чухула хьехана кIел ца воьдуш, хин вукху агIор, хьехана дуьхьал болчу лома тIе хьалавелира. Цигахь, цхьана торхана тIехьа а лечкъина, хьехе бIаьрг туьйхира цо. Хьехан бертиг къевлина йара серагех дуьйцинчу зIараца. Хьехан бертиган лакхенца халла хаалуш кIур бара арашершаш. ЛегIанчу бердах йаьхначу киртигашна тIе диллинчу лай тIехь адаман когийн керла лараш а гора.

ХIинца дерриг а гуш дара. Хьехахь вехаш стаг вара, иза Зеламха бен хуьлийла а дацара. Амма цхьа