ханна дIатийра салтий. Амма Зеламха сема вара. Хьехана лакха тIехь салтий буйла а, хаьара цунна. Цигара охьа наггахь тIулгаш керчара.

Масех минот йаьлча, тогIи чуьра хьала цхьаьннан мохь хезира Зеламхина:

– Ва, Зеламха! ТIе ма тохалахь! Со Асламха ву хьуна! Полконако хьуна тIе хьажийна со!

Зеламхас шен топ охьайиллира. Масех минот йалале, хьуьхьвоьлла, халла садоьIуш, хьехан бертехь сецира стоммачу дегIара цуьнан ден маьхчин кIант Асламха. ЗIар дIа а теттина, иза хьеха чу валийтира Зеламхас. И шиъ мараиккхира. Зеламхас доцца хьал-де а хаьттира.

– Дукха буй и Делан мостагIий?

– Дукха бу, Зеламха. Хорачахь бIе гIалагIазкхи а, бIе ца кхоччуш гIашсалтий а бара. Тахана Iуьйранна сатоссуш, Веданара кхин тIе а баьхкина. Масех бIе гIалгIазкхи а, гIашсалти а. Шайн коьртехь Каралов а волуш. Кхин цхьа полконак а. Оццул сиха муха карийна а, хаац, хьан чIирхой а бу цаьрца. Салташа тогIи а, хьалхара лам а, лакха тIера лам а дIалаьцна. Хьуна го бина, Зеламха, тIомаваьлла а, хьо кIелхьарвалалур воцуш.

– Хьо хIун дохьуш ваийтина?

– Дуьхьало ца йеш, каравола, боху хьоьга Караловс…

Зеламхас кхидIа ца дийцийтира.

– Кхузахь со цхьаъ ву ала оцу гIизбе полковнике. Хьо боьрша велахь, со схьалаца ала. Россера дерриг эскарш схьадаладе ала. Бусалбанаш ма балабе, оьрсий, керстанаш балабе ала. Дийна а волуш, со лоцур вац ала.

– Цара вуьйр ма ву хьо, Зеламха. Уьш берриг а байа хьуна патармаш тоьур ма дац. Патармаш кхачийча, хIун дан воллу хьо? Хьан кхача а ма бац шина-кхаа денна бен. ТIаккха, мацалла бIарзвина, лоцур ма ву хьо…

– Суна са ма гатде, Асламха. И Делан мостагIий байа тоьур долуш патармаш ду соьгахь. ХIетталц баа кхача а бу, мала хи а ду. ДIагIо. Сан жоп дIакхачаде полковник бохучу оцу зуьде.

Ша хьехара аравалале Зеламха маравоьллира Асламхас. Кхин иза дийна шена гур вац аьлла.

5

Хьеха тIе тоьпаш йеттар эрна дара. Бертехула чу-м йетталора дIаьндаргаш, амма Зеламхина шортта меттиг бара царах ларвала. Цхьана есауло гIалагIазкхий бахийтира, ча а, йекъа жIолмаш а йан. Уьш хьехан бертиге а йоьттина, царах цIe а латийна, хьеха чохь Зеламхина кIур бан. Амма лакхара охьа чутуьйсу жIолмаш а, ча а, хьехан бертехь ца совцуш, шершаш, лаха тогIи чу охьаоьхура.

Иштта эрна кхийссарш йира шина сохьтехь. Кхузахь йоккха топ йезара хьеха чу йетта. Цул совнаха, шен тIеман ницкъаш кIезиг а хетара Караловна. Операцина тIехь куьйгалла дар подполковникна Мокрицкийна тIе а диллина, Соьлжа-ГIала ваха новкъа велира иза. Веданара дIа телеграфаца хаам бира цо, Зеламха гонна йуккъехь ву, амма шена йоккха топ а, лелха хIоьънаш а, лаххара а рота салтий а, гIалагIазкхийн сотни а оьшу аьлла.

Каралов дIа а кхачале, и хабар даьржинера гIалахь. Цигара дIа телеграфаца Буру-гIала а, массо газеташка а хаам бинера, цхьанна а мичахь ву а ца хууш, цхьа бутт хьалха къайлаваьлла разбойник Зеламха, ша винчу йуьртана Хорачана кхо чаккхарма уллохь, ломан цхьана хьехахь карийна, пластунийн, гIалагIазкхийн отрядаша иза гонна йуккъе а воьллина, кара ца вагIахь, кIелхьарвала цунна цхьа а тайпа некъ бац бохуш. Ткъа Каралов ша Соьлжа-ГIалахь даьккхинчу сохьтехь турпалхо хилла лелара.

– Зеламха сан кисанахь ву! – галифен кисан тIе куьг деттара цо. – Тахана сарале ас схьавалор ву и разбойник. Куьйгех, когех буржалш тоьхна, дийна йа вийна, цIеша а вуьзна!

Соьлжа-ГIалара дIа Михеевга телеграмма йелира цо, Хорачахь хIоьттина хьал дуьйцуш.

Соьлжа-ГIалахь салтийн рота ца хилира Караловна. ГIизлар-Гребенски гIалагIазкхийн полкан цхьа сотня а, йоккха топ а йелира цунна. Цаьрца делкъал тIаьхьа Хорача кхечира иза. Цуьнца ши фотограф веара, йийсаре лаьцначу йа вийначу Зеламхин суьрташ даха.

Караловна дийна оьшура Зеламха. Цхьайтта шарахь Кавказана кхерам хилла, цхьайтта шарахь дуккха а эскаршка ца лацавелла, Россехь а, дозанал арахьа а гIараваьлла разбойник, когех-куьйгех буржалш а тоьхна, Соьлжа-ГIала а, Буру-гIала а вигна, бахархошна гайта. Цунна уллохь ша а гайта. Ша турпалхо. Столични газеташа шех лаьцна йаздар. Историна йукъаваха. Цундела хьеха тIе йоккха топ йетта йолайале, Зеламхина тIе ши стаг вахийтира Караловс. Хорачан йуьртда а, Асламха а. И шиъ хьехахь дукха ца Iийра. Цаьршиннан кхоьлинчу йаххьашка хьаьжча а, хиира Караловна дийцарш кхиамза чекхдевллий.

– ХIун хили шун гIуллакхах?

Йуьртдас корта ластийра.

– Иза реза вац шуна тIеван…

– ХIун боху цо? – собар кхачийра Караловн.

– Сихха Ведана а гIой, областан начальнике телеграмма ло, боху хьоьга, ша бахьана долуш лецна, Сибрех бахийтина а, набахтехь бахко а нах марша а баьхна, цIа берзо цо дош лахь, тIаккха хир ду хьоьца къамел, боху цо. Нагахь санна тховсалера буьйса йуккъе йахале ахь жоп ца лахь, паччахьан дерриг эскарш схьа а далийна, ахь лаьттахула, стигалхула гo бахь а, ша хьехара дIагIур ву, боху цо.

Караловн собар кхачийра. Иза стаг ца хеташ, жоп дара Зеламхас шоззе а делларг. Амма Караловс хоуьйтур ду цунна ша хьалха кхузахь хиллачу начальникех тера воций. Хьех-м хьовха, и берриг лам, аьтта, лаьттаца дIанисбийр бу цо. Оцу разбойникца цхьаьна.

– Йоккха топ йуза! – мохь туьйхира цо артиллеристашка.

Дуьххьара тоьхнарг хьехан бертигна йуьстах кхийтира. Артиллеристаша йуха ниша нисдира. Амма мел цара ниша хьийзадарх, хIоъ хьеха чу ца кхетара. Хьехан бертиг готта йара. Цул совнаха, бертехула чуваьлча, хьеха чу некъ хьийзаш бара. Бертигехула чукхетта хIоъ, торхах а кхетий, йуханехьа а кхоссалой, оьккхура.

Шина сохьтехь тоьхна бIе сов хIоъ, цхьа тайпа пайда боцуш, эрна байра. Каралов гуттар а оьгIазваханчу, воьхна хьийзачу хенахь полковник Моргания кхечира кхуза. Караловна ца везавелира иза. Ша схьа ма-кхеччинехь, Караловна цхьацца гайтамаш бан вуьйлира Моргания. Каралов шел лахара хеташ. Моргания полковник ву. Зеламха а, цуьнан гIера а хIаллакйар цунна тIедиллина наместника. Шуьйра бакъонаш а йелла. ХIинццалц схьа цкъа а, цхьа а кхиам ца хилла цуьнан. Эшамаш хилла. Керкетехь а, Соьлжехь а. ХIетте а Караловн декхаршна йукъагIерта. Ша чинехь лакхара ву, наместникан векал ву бохург хир ду цуьнан иза. Каралов подполковник бен вац. Цул цхьа тIегIа лахара. Амма, Моргания санна, эла ву иза а. Моргания гIеран элалла маца дуьйна схьа ду, ца хаьа Караловна. Ткъа КараловгIеран элийн тайпанан орамаш бIешерийн кIоргехь ду. Уьш дерриг ца хьехийча а, Каралов Ведана- округан начальник ву. ХIокху округах махка тIехь хуьлучух жоп дала дезаш. Цо шена хьалха гIоьртуьйтур вац цхьа а.

– Эрна ду йоккха топ йеттар! – элира Морганияс. – Иза кхуза схьа хIунда текхийна, ца хаьа суна. Салташка штурм йайта.

– И хIун сонта хабар ду ахь дуьйцург? Киртагийн лами тIехула цхьацца хьала а волуш, штурм муха йо? Шегахь герз ца хилча а, хьала мел ваьллачунна коьртах тIулг бетташ бойур бара цо салтий!

Караловс Ведана пироксилинан шашканаш