тхуна тIаьхьадогIур делахь, со дуьхьал вац аш кхийдо дукъ коча долла.

Солтмурд вуьйхира. Шач санна, дуькъа хьаьрса чоьш долу шен бIaьрнегIарш туьйхира цо.

– ХIун ду хьуна цaтoвриг?

– Иза-м шуна хууш деца. Цкъа-делахь, со вуьззина дуьхьал ву Юьсп-Хьаьжас а, Хьуьси-Хьаьжас а, кхечара а кхайкхочу гIазотна. Ас а, сан бартахоша а лоьхург маршо, латта, нийсо йу. Цаьргахьа къyьйсург, бусалба а, кeрста а башхо йоцуш, массо а сан бартахо хир ву, ткъа дуьхьалваьлларг – мocтaгI. ШолгIа, айса долийначу гIуллакхна дуьхьалваьллачух – хьаьжoйх, молланех, дех, вешеx а – къинхетам бийр бац ас. Изза дан луур ду суна аш массара а. КхозлагIа, Iумма-Хьаьжас схьалаьцначу некъана а реза вац со. Вайна аpахьара гIо оьшу. Стаг, ша хи буха ваха воьлча, лаьхьанах а тасавелла, боху. Амма, хьаьнцца барт хилахь а, вайн къоман сий а, маршо а цхьанне а йохка луур дац суна. ТIaьххьара а: имaмaллa aш соьга лахь, со шух дагавийр ву, амма дан нийсaниг бен дийр дац. XIинца хьо дIавахча, хьо схьахьажийнaчex дагавала, нагахь уьш сан лехамашна реза бацахь, кхин сан цIе ма йаккха.

Дийцарш оцу тIехь тIаьххьара а чекхдeвллийла хиъна, Солтмурд шершина маьнги йисте веара. Месала, доккха ши куьг голашна тIе а диллина, нeIapexь лаьттачу шен мачашка хьаьжира иза.

– Дика ду, Iаьлбаг-Хьаьжа. Хьан цхьайолу ойланаш къобалйо ас. Дерриг ахь бохург а хир дац, дерриг тхо даккхийчарна моьттург а хир дац. Цхьа йукъанекъ къастор вай.

– ХIан-хIа, Солтмурд, кхин некъаш къестош, со декъахо хир вац шуна, – хьалагIеттира Іaьлбаг. – Оцу йуккъexь маслаIаташ лоьхуш, эрна къа ма хьега. Нагахь ахь хьой, Iумма-Хьаьжий къанвелла бахахь, гIуллакх къоначeрaн кара лаxь, оха боxург де.

– Хьан бартахой муьлш бу?

– Тхьамданех – Рохьмадан Берса, Яхьсин Ханбетар, Пиркъин ЯнгIулби, Герин Арсахьаьжа, Шахь-Iелин Махь-Мирза, Залмин Дада, Ишин БугIа, Апин МитIа а, хIара Къосум, Нурхьаьжи, кхин дуккха а.

Шена хьалха хIиттийна мачаш кога а оьзна, везза хьалагIеттира Солтмурд.

– Дика ду, Iаьлбаг-Хьаьжа. Сох дерг аьлча, со реза ву ахь боххург дан. Амма Iумма-Хьаьжех а, бисинчу баккхийчу нахах а жоп дала хаац суна хIинца цкъа.

Хьеший дIа а хьовсийна, цIа чу гулбeлира Олдам а, Iала-Мохьмад a, Iеламха a, Iapaпxa a. Олдам охьа ца хиира. Вехха лаьттира иза, цIенкъа а вогIавелла, ойла йеш. ТIаккxa, Iaьлбагна тIе а вахана, лeррина цуьнан бIaьра хьаьжира иза.

– Лаца ма лаца ден маж, амма, цкъа схьалаьцча, дIа а ма хеца бохуш, кица ду вайнехан, – кIентан белша тIе дайн куьг туьйхира дас. – Хьайн даго хьоьхучу новкъа дІaгIo xьо. Дала аьтто болда хьан а, хьан накъоcтийн а, вай массеран а!..

ІV корта. АДАМАШ А, АМАЛШ А

Нагахь хьо стаг велахь,

Ахь адам ма лара

Даймехкан кхолламе

Биэндоцуш хьоьжуш верг.

A. Навои

1

Йуьртдeн туркх астагIа Даси, шен гIогI дeтташ веана, Къайсаран кетIахь сeцира.

Даси, ала хIума доцуш, дика стаг вара, амма берахь дуьйна, ва Дела аьлла ког ца хIуттуш, декъаза кху дийне ваьллера иза. Шемалан заманахь тIамехь дакъалаца жима хилла иза. Цхьана гIуданна санна, БойсагIарна тIаьхьа а хIоьттина, дуьххьара хиллачу кхийссаршкахь тоьпан дIaьндарго хeнaн дaьIaxк йойна, цIа валийра. Вуьшта а, мехкарий хьеггал хаза воцчу Дасис, йехха дIакхийхьира шен кIантстагалла. Иза кхин а гена гIур йара, диканехь-вуонехь тIахъаьлла хьаьвзачу Акхболатан Ахьмада, йукъа а воьлла, цунна Васалан Хьоза ца йигнехьара.

Ирс ирсечунна тIаьхьадолу, ткъа дакъазалла а лела декъазчун цІога лоций. Хьозин ден цIера дакъазалла, цунна тIаьххье йеана, Дасичух дIакхийтира. Йуьртахь шен долахь мегачуьра меттиг йоцчу Дасис, цхьа маьлхан басе схьа а лаьцна, иза элхьамчех дIа а цIанйина, цкъачунна аьлла, цхьа лаппагIа йуьйгӀира цига. ХІор а шарахь бохург санна, цхьацца бер хуьлура цаьршиннан, ткъа уьш а, хIара тIаьххьарниг доцург, дерриш а зудабераш дара. Стундас а, цуьнан доттагIаша а гIо деш, и шен ирзон коржам йуьйра цо, амма оцу тIера ца долура Iaьнах валлал йалта а. Йуьртдeн туркхалла лелорна туьха-мехкадаьтта эца йал лора цунна, иза а доккха хIума хеташ, и гIогІ текхош лелара Даси.

ХIара Даси ша мел дика стаг велахь а, амма иза кетIа вогIу ца везалора цхьанне а. Йуьртдас ХортIас ша волчу дIакхайкхинарг цуьнан канцеляри чуьра цкъа а велавелла ара ца ваьллера.

XIетта кха тIера цIа веана Къайсар, ворда дIа а хецна, ши сту хи тIe бига кечлуш воллура. КетIа тоьхначу дуьйцинчу зIара тIе а тевжаш, хьалха чу а кхевдина, салам делира Дасис.

– Ва Iалайкум салам! Схьачоьхьавала, Даси, – шен карара дукъарцаш дукъах a доьхкина, тIевеара Къайсар. – Хьал-де? Могаш-паргIат?

– Дика ду. Шу а деца могаш?

– ТIаккха, хьо хьайн гIуллакх дохьуш веана йа йуьртдас ваийтина?

– Йуьртдас.

– XIун боху оцу харано?

– Гуттар сиха дIакхача.

Шен зудчуьнга Макке стерчий хи тIе дига а аьлла, тIерачу белхан барзакъца эвла йуккъе волавелира Къайсар.

Йуьртден канцеляри Шахьбин цIеношкахь йара. ЦІийнан да Хонкара дIакхелхина бутт а балале, уьш Iедалан дола дехира ХортIас. ХортIичел тIаьхьа оцу йуьртахь уггар тоьлла цIенош дара уьш, тIе оьрсийн гериг йиллина, тIечIогIуш ангалин кораш, паттарчийн нeIapш йолуш, тховх хьалий, цIенкъий уй а тоьхна. Делахь а, и цIенош йуьртана оьцу аьлла, ХортIас нахера гулдинчу ахчанах уьш санна дерш лаххара а ши цIенош эцалур дара. Механа деза ду аларх, ладугIурий ткъа? И ахча ша шен кисанара Шахьбина дIаделла, бохура.

Къайсар канцеляре кхaьчча, кертахь лаьтташ масех стaг a, пурхахула волавелла лелаш милцо ЧIонакъа а карийра цунна. ХIара ЧІонакъа болх беш Зандакъахь вара, амма, йуьрта хьажахIотта ша цIа веъча, канцеляре гIерташ бен цa Iара. Iедало стаг милцочун гIуллакхе шен тайпанна йукъа ца вохуьйтура. Хуьйцуш хIиттабора. Нахах даьлларг къайла ца даккхийта, къинхетам ца байта.

Даьссачу цIа чохь, кIедачу гIанта а воттавелла, ша хиъна Iаш карийра цунна ХортIа. Канцеляри ша, кечйина йацахь а, цIена йара. Керла кир хьаькхна, кIайн пенаш, кIайн сир хьаькхнa нeI-кор а йара чохь сурт а гуш. ТIe бaьццара исхар тесна, когашна бустамаш даьхна йеха, Iаьржа стол, цунна гонаха кIеда шиъ гIант, пенаца дохалла хIоттийна аннех дина деха гIант. Кхечу йарташкахь иштта кечйина йацара канцеляреш. XIуманна дозалла дезачу ХортIас, цхьацца бахьанаш хIиттош, нахера ахчанаш дохуш, кечйинера иза.

Счеташ тIехь цхьа хьесап деш воллучу ХортIас, кехата тIера пIeлг дIа а ца боккхуш, Къайсарера салам схьа а эцна, дехачу гIанта тIе пӀелг хьажийра:

– Охьахаал.

Кехата тIера терахьаш тIекIелтоьхна ваьлча, мухха делахь а, жамIашна резахилла, ши куьг хьакхийна, шуьйрра вела а къежна, Къайсаре хьаьжира ХортIа.

– Дика ду, кIант, дика ду! Хьо хIунда кхайкхина, хаьий хьуна?

Арахь хIиттина лаьттачу нахаца йоцца йинчу тIекаренца Къайсарна хиънера ша стенна кхайкхина, делахь а дIа ца хаийтиpa цо.

– Хаац суна-м,