Къайсар. Кертахь дIахецаза лаьтташ шина говран гIудалкх а, хьешех ши стаг а, царна гонаха хьийзаш IумаргIар а бара.

– XIopш муьлш бу баьхкинарш? – xaьттира цо, цхьанхьа дIахьаьдда, векхавелла дуьхьалвогIучу Iусмане.

– Андрин кIант Иван а, Яшка а ву!

XIетта хьешашна мара а лилxина, уьш чубига хьийзаш бохкура Айза а, Эсет а.

– OxI, xIopш хIун хьеший бу?! Издарасти, Ванька! – вaхана цкъа цхьанна, тIаккха вукхунна, куьг лоцуш, мараиккхира Къайсар. – Издрасти, Яьшка! Как дела, хорошо дела?

– Маршалла хуьлда, Къайсар!

– Шу мичара девли?

– ХьошалгIа даьхкина, шу дахказа хьеделча!

– ЦIахь муха ду? Андри муха ву? Наташ йуй могаш?

– Ма сецабел уьш, Къайсар. Чохь дуьйцур аш, – пхьарс лаьцна, Иван цIа чу озийра Айзас. – Дуьло цIа чу. Гена некъ бина, кIадбелла хир.

ЦIена дара диллина дIа хьешашна лaрден цIа. ХІeтта Іовдабеллера Iуьйранна цIенкъа хьаькхна боршам а. Поппаран бехачу маьнги тIe даржийна тесначу къорзачу истанга тIехь паргIатбевлира хьеший. ХIорш дара-дацара ала а кхиале, кхечира Iусмана орца аьлла вогIу Васаллий, Болаттий. Йуха а дуьйладелира хеттарш. Васалан уггар а бала кхаьчнера шен доттагІчун Корнейн.

– Иза хьалаваза ма дукха хан йу? Могаш беца уьш?

– Сингаттам бац. XIинца иймане веана иза.

– И хIун ду?

– Хьуна ма хаьа. Къоланаш дитина цо…

– Тхойшиъ къан мa велла, Ваня. Къанвелла, кIадвелла, къийвелла. Доцца аьлча, велла. XIун ду керла шун агIор?

– XIумма а дац.

– ТIом хуьлу-м, ца боху?

– ГIуллакхаш дика-м дуй хьовха? ГIалгIазкхий дIакхайкхар лаа ца хета.

Кертан араxь котамийн маьхьарий девлира. Iусман, Мохьмад вара, хьешашна йайъа леца гIерташ, уьш лелхийнa лeлaш.

– Шу лаа дуй ткъа?

– Шун йуьртана хьер йилла даьхкина.

– ОхI, хьехош а дара хьуна иза. И барт маца хилла шун?

– Цхьа кIира хьалха цуьнан кIант веанера тхо долчу.

– Оцу хьакхина хьер йилла дохку-кх шу?

– Цунна ца йуьллу иза, вайна йуьллу. Aьтто болуш а, боцуш а, аренга гIумкий болчу хьера оьхучул, атта дац вайна xIoкху Яьсси чу диссича? – элира Къайсара.

– Дукха Iийр дуй шу?

– Хаац. ХортIас гIирс охьабилларх терра хир ду-кх.

– Андрей ца вогIу?

– Иза а кхочур ву кхана. Тхуна дан дезарг гайта.

XIума йууш, Васал леррина хьоьжура хьешашка. ДIадахана шийтта шо дукха хан йоцуш санна хета. Ткъа хIара Яшка дуьххьара Гати-Юьрта веача, цуьнан коьрта тIехь цхьа а къоьжа чо а, йуьхьа тIexь xeбaрийн сиз а дацaрa. XIинца тера а вац хIетахьлерчух. Коьрта тIе а кIац тесна. БІaьргийн йистошкахь хебарш гучуйийлла. Аз а ду гIоргIа. Деккъа цхьа куьйгаш ду, xIетахь санна, гIорладоьлла. Baнex a Иван Андреич хилла. Ма сиха дIайоьду-кх хан, йаха-м!

XIума йиъначул тIаьхьа а дуккха а Iийра доттагIий къамелаш деш. Делкъал тIаьхьа ХортIин Асхьад веара, пхьераш схьакхаьчна аьлла, хезна. Чохьболчаьрга могаш-паргIат а, йа хьеший схьа муха кхечи хаттар а доцуш, шен гIуллакх долийра цо.

– Дуьло, дIадоьлху вай.

Иван Болате хьаьжира.

– XIopш кхузахь буьсур бу, – элира вукхо.

– Кхузахь а битина, хIокхаьрга набарш йойтийла дац сан. Цхьаъ вогIуш, важа вогIуш, нехан гIуллакхаш деш Iийр бу. Ас чохь Iен шайнна цIа кечдина хIокхарна.

– Къен делахь а, хьешана цIа доцуш дац тхо а. Дала мукъалахь, тахана цкъа йаа сискал а йу.

– Же, кечло!

– Тхо кхузахь дуьсур ду, Асхьад. Тховса мукъане а.

– Даиманна а, – тIетуьйхира Болата.

– Дика ду, – цкъа Болате, тIаккха хьешашка гома хьаьжира Асхьад. – Амма дуьнен чу садаьржаш балхахь хуьлда шу.

– Оха хьан болх тIелаьцна, ахь тхуна мах а хIоттийна. Тхо миччахьа Iахь а, балхана са ма гaтделахь. ХІeттe a, дIадогIур тхо. Тxaьшна Iен атта хир ду тхуна.

– Иштта дийцал аш. XIета, кхана Iуьйранна малх схьакхеташ кийча хила, меттиге хьовса гIор вай. Іодика хуьлда шун!

Асхьад араваьлча, вовшашка хьаьвсира чохь бисинарш.

– Хало хир ду шуна цуьнца болх бан, – элира Васала, корта а хьовзийна.

– Иза вицвийр ву цуьнан дас, – тIетуьйхира Къайсара.

– XIумма дац, Васал, – элира Яшкас, – тхуна дукха гина саьрмакаш. ХIара шуьнаш-м кIорнеш йеца.

– Говраш паргIатйаьхний ахь? – хаьттира Болата неIарх чухьаьжначу Iумаре.

– Хи а малийнa, xІоъ белла.

– Цхьанхьа валий, сийно йол лаxахьа.

– Іусман вахийтина ас.

Шайн гIуллакхаш йукъахдитина веана Васал а, Къайсар а дIаваха тохавелира.

– Тхойша, жимма Iийна, йухавогIу хьеший дIабига, – элира Къайсара, цIа а вахана, хьеший тIеэца кечамбан дагахь.

И шиъ дIавоьдуш, тIаьхьаваьллачу Яшкица кетIахь сeцира Васал.

– И шуьшинца верг мила ву? – xaьттира цо.

– Сан накъост ву-кх иза а.

– Хьан накъост вуйла-м, хаьара суна. Хьалха сайна гина стаг воцу дела, хоьттура ас-м.

– Сан накъост боxург-м кхин дай, Василий. Йалхитта шо хьалха, со санна, Россера ведда веана иза. Помещикан цIенош а дагийна. Тхойшиннан кхоллам дукхе-дукха цхьатера богIу. Со къоначу зудчуьнца веара, ткъа Михаил – деккъачу шен дегIаца. Ткъe итт шаре ваьллехь а, зуда йалоза ву. Aьтто боцуш висина. Сайн ваша ву аьлла, тIелаьцна ас иза. Іедал тIекхиахь, шиннен гIуллакх а дика xир дац. Шух дага а ваьлла, цхьа хан йаллалц иза кхузахь вита ойла йу тхан.

– Дагавийла а ца оьшу. Оха Iaлaшвийр ву иза-м, Христосан четахь воллуш санна, – элира Васала.

2

Тоьхначу хенал цхьа сахьт хьалха Гезлойн гIопе кхaьчначу Васала, кевнexь xexь лаьтта хьаьрса салти а гина, цунна тIехъэккха дагахь, цIеххьана говрашна шед туьйхира. Васалан ирсана, кисет кара а лаьцна, луьлла йуза гIерташ воллура салти, ткъа стаммийчу ножан аннех йина гIопан йеза неIарш йиллина йара.

– Саца! Мича воьду хьо, неIалт хиларг! Лексей, сацаве иза! ХIей, дела вага хьо жоьжахатин цIергахь!

Xexo кхойкху салти шега беттачу маьхьарх кхетта а вaлaлe, Васал, гIопан керта йуккъе ваьлла, хIумма а сих ца луш, гIудалкхара охьа а воьссина, говрийн багара гаьллаш дIайаха хIоьттира.

– Аравала кху чуьра! Йахийта! Йухайерзайе! – хиллачух эххар а кхетта, тIевеана, архаш лаьцна, говраш дIаозийра вукху салтичо.

Васала оьгIазвахана кеп xІоттийра.

– Дурной салти! Арба эпсар есть! – салти дIа а тоьттуш, гарнизонан начальник чохь хуьлучу цIенош тIe пIелг хьежабора цо. – Эпсар тебе урбит!

Ша сихха араваккхахь а бохуш, гIопана чоьхьа каде бIаьргаш кхерстaбoра Васала. Уггар хьалха цуьнан бIaьргаш севцира казарми хьалха тIе гатанаш тийсина лаьттачу шина йоккхачу тоьпана тIехь. ТIeвeapa кхин а ши салти.

– ХIара басурман хIунда веана кху чу?

– Митрий, иза чу хIунда витина ахь?

– Но, йухайерзайе!

– ЭхIей, сих ма лолаш, хIара-м кхуза балха ваийтина хила а мегий.

Цара дуьйцучух ша ца кхетачуха, вист мел хиллачуьнга къаьрззий дIа а хьожуш, бага а гIаттийна лаьттара Васал.

– ХIара хIун гIовгIа йу кхузахь йерг? – оьгIазе аз хезира цунна начальникан цIийнан учара схьа. – И хIун нохчо ву шуна йуккъерниг?

– Хаац, хьан оьздалла, хьераваьлча санна, схьачуиккхина-кх хIара.

– Хехо? Хехо хIун деш лаьттара?

– Ца кхиийра сацо…

– Мила ву кевнexь xexь?

– Недоноскин Митрий…

Парадни формица кечвелла, цIена маж йаьшна,