БIаьрг ма-кхийтти, хиира цунна, иза шен накъосташкара дуйла.

Кехат Николазера дара.

Цо хIун йаздо хьажа сатесначу Iелас, тIера сов бедар дIа а йаккхале, туьлуш лаьтта ламаз а дитина, охьахиъна, конверт схьайиллира.

«Суна хаьа, со тийна Iарна хьо оьгIазвахана хир вуйла. Хьуна ма хаьа тхоьгара хьал, тхо тхешан лаамехь нах цахилар. Бехк ма биллалахь суна.

Оха хьоьга йийцина зама тIекхача герга йу. Йерриг Россехь йаккхийчу шахьаршкахь белхалой герзаца гIовтта кечлуш бу. Кху аьхка дуьйна хьолахошца къийсам латтош бу тхан ахархой а. Хьуна уьш дерриг хууш хила тарло. Революцин байракха кIел, маршонехьа латточу къийсамехь цхьаьнакхетар ду вайн мехкан дерриг а къинхьегаме адамаш. Тхоьца хир бу оьрсий, гуьржий, эрмалой, азербайджанцаш, украинцаш, ламанхой, кхиберш. Церан массеран Iалашо цхьаъ йу: дерриг халкъашна ирсе, токхе, нийса дахар кхоллар. Амма хьоладайшкахь хIинца а боккха ницкъ бу. Цара питанаш туьйсу къаьмнашна йуккъе. Йамарт а хилла, тхох дIакъаьстина тхан партехь болчу нехан цхьа тоба. Царах меньшевикаш олу. Большевикех бен ма тешалахь, уьш бу хьуна къинхьегамхошна, къаьмнашна маршо а, нийсо а лоьхурш. Ткъа Ленинах, оцу башхачу стагах, ас дуьйцур ду хьуна, вай вовшахкхетча.

Хьоьга кхаъ боккху ас: вайн Петр дукха хан йоццуш лечкъина цIa веана каторгера. Тхойша цхьаьна ву. Доггах мара а вуллуш, хьан майра куьг лаца хьаьгна тхойша.

Ткъа хIун деш бу нохчий? Тхуна хезна, шун цигахь а Iедалца девнаш хуьлу бохуш. Варийлаш, ларлуш хилалаш, шаьш Iexa ма дайталаш. Миша а, Кирилл а маьрша ву. Россехь шайн гIуллакхдеш бохку уьш. Датико хIинца а каторгехь ву.

Тхоьгара довха маршалла ло вайн вежаршка – нохчашка. Петр, Николаз».

Iелас йух-йуха а доьшура и кехат. Цунна дицделлера тилла даьлла ламаз а, шен мацвалар а. Ца хааделира кIез-кIезиг малхбузехьа, регIал тIехьa, де къайладолуш а. Цуьнан ойланаш генарчу Гуьржех, лаьмнашца кхерстара. Хеталора, и кехат доьшуш, шена и шиъ гуш, цаьршиннан къамел шена хезаш санна.

Коьрте хьийзачу ойланаша наб дIайаьхьнера цуьнан.

Сибрехь волуш Iелас нийат динера, нагахь ша мацца а цкъа даймахка цIа а верзахь, могашалла а хилахь, Хонкара а вахана, цигахь дозанехь вийна дIавоьллинчу шен вешин Аьрзун а, цуьнан доттагIчун Чорин а кешнашна тIехIотта. И шен нийат дицделла ца Iapa иза. Амма и кхочушдар дIатеттира Нохчийчохь хIоьттинчу чолхечу хьоло. Иштта чолхе хьал дара хIетахь гуьржийн, эрмалойн мехкашкахь а. Цкъа хьалха – революци, тIаккха – ахархойн гIовттамаш, белхалойн забастовкаш, стачкаш. Оцу хьелашкахь кхераме дара Хонкара ваха новкъавала. Сибрехь шеца хан йаьккхинчу шина накъостера кехат деача, и шен нийат кхочушдан сацам хилира цуьнан. Цига дIасавоьдуш Петр, Николаз гур ву. Нийсса аьлча, хIapa йурт къахьйеллера цунна. Дера, хIокхуьнгара сингаттам хуучу наха мосазза а цуьнга зуда йалор а ма хьахийнера. Йуьртара а, гондIарчу йарташкара а хIокхуьнан хенара, хIокхул къона а, куьце а, оьзда а, хIокхуьнга бахка реза а болуш зударий ма хьехабора. Амма Iелас, баркалла а олий, гIиллакхехь совцадора и къамелаш. Хилларг шена эхь долуш гIуллакх дацахь а, цунна хала дара Айзин маре йахар дицдан. Шa цхьана мосазза вуьсу, цуьнан шен бертаза дагаоьхура шаьшшиннан къона хан, доза доцуш боккха безам, кхолламо къестош, вовшех хьоьгуш, вовшашка сатуьйсуш йаьккхина хан. Къанделлачу хенахь шаьшшиннан дегнашна хилла чевнаш.

И чевнаш хенан йохалла йерзаре сатуьйсура цо. Амма уьш ца йоьрзура. Уьш шеца коша хьур йу Iелас. Цхьана ханна йуьртара дIаваьлча, мелла а сакъерадаларе дог а дохура цо. АьрзугIеран кешнашна тIехIоттар а хир. Хонкарахь Аьрзун кIант Мохьмад кароре дог а дохура цо.

ХIокху лаьмнашкахь керла дарц дала герга ду. Цуьнан мархаш хьийза стигалахь. Нагахь халкъ Iедална дуьхьал гIаттахь, йуьстахваьлла Iойла а дац цуьнан. ГIеттинчу халкъана шен коьрте хIитто майра, хьекъале, доьналле къонахий оьшу. Тахана Нохчийчохь уьш хиларх шек ву Iела. Иттаннаш шерашкахь лаьттинчу, xIoрш оьшуш чекхбаьллачу къизачу тIамо а, тIaьxьa паччахьан Iедало а къинхетамза хIаллак а бина, Iожалло дIа а баьхьана и къонахий. Нохчий а бац хьалхалернаш. Цхьаберш, кхерабелла, кIелсевцца, кхиболчара маршонах догдиллина, бисинарш бен доцуш хьуьйсу шайгахь латточу Iазапе. Цул совнаха, халкъана йукъабаьржина дуьненан хьолах Iедало эцна нах. Нохчийн совдегарш, эпсарш, мехкадай. Шайн долахь бIеннаш десятинаш латтанаш, эзарнаш кортош даьхни, туьканаш йолуш. Царна бала а бац Iазапехь доллучу шайн халкъаца. Шайн нохчий а бацабо цара. Уьш кийча бу муьлххачу паччахьана, муьлххачу Iедална, Иблисана а муьтIахь гIуллакх дан. Цара шайн бахамаш, хьал, даржаш лардичхьана. Цара дуьтур дац халкъ барт хила. Халкъан барт хилахь, иза, паччахьан Iедална дуьхьалдаьлла ца Iаш, шайна а дуьхьалдер дуйла хууш.

И барт бац халкъан. Муха хуьлу, дукхахболу нохчий ийманах а, оьздангаллех а боьхна хилча. Халкъ гIоттур-м ду, амма йуха а эшам хуьлуш доьрзур ду. Даим санна. ЦIий а Iанийна. Эзарнаш адамаш хIаллак а хуьлуш, эзарнаш махках а дохуш.

ХIинца хIокху дуьненахь бисина цхьа а сатийсам бац Iелин. Iусман а, цуьнан доьзал а дIатарбелла. Къен белахь а, нах санна дIатарбелла. Iелас сагатдеш цхьа xIyма дара. Седин кхоллам. Шен йоI ца хилла дела йеза хир йара цунна иза. Седа дукхайезара Iелина. XIopa дийнахь иза ша волчу йаре, иза гape сатуьйсура. Седа шен xIycaмe йеача, ша хьалха лайна баланаш бицлора цунна, хIинца шен кийра ботту баланаш дIаайалой, дог декхалора. Седа гича, цунна карлайолура къона Айза. Иза чIогIа тера йара цунах. Iелас дукха ойла йора Седин. Iелина иза дуьххьара гича, пхийтта шо дара цуьнан. Хан мел йолу дегI доккхуш, хазлуш, куьце кхуьура иза. Оьзда йара, ши куьг дашо дара. Иза цхьана оьздачу стаге, оьздачу доьзале маре нисйала лаьара Iелина. Амма Гати-Юьртахь вацара Iела резаволуш стаг. Цхьа Овхьад воцург. Овхьад хьекъале, майра, оьзда къонах ву. Дуьненан Iилма а, бусалба динан Iилма а хаьа. Дуьне, адамаш девза. Йуьртахь а, махкахь а сий ду. Къона волуш махках а ваьккхина, ткъе бархI шарахь халонаш лайна, ирсан мах хуур болуш а вара. Амма иза Седел ткъе шийтта шо воккха ву. Iелас тардолуьйтура иза. Иштта къона йоIарий шайл шовзткъа, шовзткъе итт шераш баккхийчу нахе маре а боьлхуш, ирсе бехаш меттигаш дукха йара.

Iелас и захало хьахийра Ахьмаде а, Айзе а. И шиъ резахилира. Овхьада йуьхьанца дуьхьало йира. Шен шовзткъе кхойтта, Седин ткъе цхьаъ шо ду, кхин ткъа шо даьлча, ша къанлур ву, ткъа Седа шовзткъа шаре йаьлла, дуьненах самукъадолу хан йолуш, къона зуда хир йу. ТIаккха шаьшшиъ цхьаьнадогIур дац, бохура цо. Седа резахилира. ДIадаханчу шарахь и захало дира Iелас. ХIинца Овхьадан, Седин жима кIант ву. Болат. ХIинца, ша тахана велча а, шек ца волу Iела.

ШолгIачу дийнахь, шаьшшиъ цхьаьна висча, сийсара шен хилла сацам кIанте бийцира Iелас.

Iусман