даьхний кхабар а, керт-ковхь гІуллакхдар а ду. Хьанна моьттура, цунах йоккхачу йуьртан куьйгалхо хир йу? Масане хир дац моьттург хилийти кху тІеман шераша. Амма цунна цхьаъ хаьа…

– Стенна бехке бу и зударий, бераш? – хаьттира цо, Кривошеевна тІе ши бІаьрг боьгІна. – Уьш а бара Гитлерна гІо деш?

– Иза вайшиннан хьекъал оьшуш гІуллакх дац, накъост Васильева. Ас цхьа хьехар дийр ду хьуна. Хьо зуда а хиларна, хьан майра а, ши кІант а фронтехь хІаллак а хиларна, хІинца хьо цхьа хиларна а, ахь нохчашна деш долу йишийла шайна ца гучуха ІадъІийна кхузахь. Амма тІех хІума дика дац. Советски Іедалан мостагІий хиларна, Даймахкана йамарт хиларна, правительствон сацамца нохчашна таІзар дина. Сталина буха куьг йаздина болу и сацам цхьаммо а дІасатетта а, бийцаре бан а оьшуш дац. Кхийтин хьо? Уьш кхуза бусто а, кхетош-кхио а ца балийна. Кхийтин хьо? Нагахь меттигерчу бахархойн, йукъараллин долаллина тІe куьг кховдадо-кх цара – тхоьга схьаала. Нагахь кхин хІуъу цхьа Іедална, меттигерчу бахархошна зуламе дерг до-кх цара – тхоьга схьаала. Оха таІзар дийр ду. Ткъа уьш шаьшлахь вовшийн карах белча а, вайн гІуллакх дац. Кхийтин хьо?

– ХІан-xIa, ца кхийти! Уьш а ду, тхо санна, адамаш. Зударий, бераш, къена нах…, – эххар а мохь белира зудчун.

– Делахь, хьо цІа йахча, тховса ойла йер ахь. Хьуо тахана мичахь хилла а ма дицде.

Кривошеев, кІоршаме вела а къежна, зудчуьнга арайала йезар хоуьйтуш, хьалагІеттира.

* * *

Комендантурин сени чохь лаьттара безамехь, цІена йуьхь-сибат долуш йуккъерчу дегІара шовзткъа шо хенара нохчо. Бесни тІехь а, чІениг тІехь а уьрсо хадийна цІийн хьоькхнаш йара. Схьахетарехь, Іуьйранна аравалале маж-мекх даьшнера цо. Цкъа-шозза комендантан кабинетан неІаре а вахана, ладуьйгІира цо. Чуьра схьа дов хезара. Зудчун а, стеган а.

Церан къамел дахдала доьлча, уьйтІа а ваьлла, пальтон киснара кисет схьайаьккхира цо. Томкин цигаьрка а хьарчийна, иза бага а лаьцна, цІетуханца кІожам лато вуьйлира иза. Чолакхчу аьрру пхьаьрсо новкъарло йеш, дикка къахьийгира цо кІожамах цІе ца леташ. Эххар а, цигаьрка а латийна, боккха баьккхина кІур пехашна чу а оьзна, шуьйрачу мераІуьргашкахула а, багахула a дІахийцира. Коменданто ша хІунда кхайкхина ца хууш, сагатлучу цуьнан са декъаделира.

Бешехьа а вирзина, керта тІе а тевжина, цигаьрка уьйзуш лаьтта иза, цІийнан неІ йоьллу а хезна, тІехьахьаьжира. БІаьргех йовлакх а хьоькхуш, оцу чуьра арайелира церан йуьртда Васильева. Иза шега хьажа кхиале, дІавирзира нохчо. Схьахетарехь, зудчунна ша кхузахь гойла ца лаьара цунна.

Оьзна йалазчу цигаьрканах кхоам хетта, цхьана метта шозза-кхузза кІур а баьккхина, кертал дехьа а кхоьссина, чувахара иза. Цхьана масех секундехь неІарехь соцунгІа а хилла, неІарх пІелгийн голаш туьйхира цо. Чуьра схьа оьгІазе аз хезча, меллаша чу а ваьлла, маршалла а делла, неІарехь ирахь сецира.

Нохчочун маршаллина дуьхьал жоп ца луш, кехаташ кегош, вехха Іийра комендант. ТІаккха шен цІен ши бІаьрг цунна тІебуьйгІира цо.

Хьалха а таьІна, гуонаш севсина цІен ши бІаьрг цуьнан дегІа тІехула а кхарстийна, цхьана йукъана нохчочун чолакхчу пхьаьрса тІехь сецира.

– Покровкера вуй хьо?

– By.

– Наибов Асвад вуй хьо?

– By.

Стоьлан гІутакх схьа а оьзна, оцу чуьра схьаэцна, нохчочуьнга дІагайтира коменданто цхьа кехат

– ХІара кехат девзий хьуна?

– Девза. Хьалха хиллачу коменданто даьккхина соьгара иза.

– Хаьа. Тхоьца болх бан тІелоцуш, ахь делла расписка ду хІара. Покровкехь а, районерчу кхечу йарташкахь бехачу нохчийн а дагахь дерг а, лелориг а тхоьга схьадийца тІелаьцна. Цул сов кхин декхар дуьллу хьуна тІe. Шаьш долчуьра оьрсех, киргизех, узбекех, кхечу къаьмнех болчу нахера Іедална дуьхьал даьлла дош, гІуллакх а тхоьга дийцар. Кхийтин хьо?

– Кхийти.

ДІакхевдина, сейфа чуьра цхьа папка схьа а эцна, куьзганаш доьхкина, оцу йукъара цхьа-ши кехат деша вуьйлира Кривошеев.

«Аьстамиров Іабдул-Іаьзам. 1877 шарахь вина. Граждански тІом болуш Советан Іедалехьа тІом бина. Нохчийчохь Советан Іедал хІоттош йуьхьанца жигара дакъалаьцна. Амма тІаьхьа контрреволюцин элементашца уьйр йолуш хилла. Хьуьжарехь дешна ву. Іаьрбийн мотт хаьа. Ша-шеца болх беш, бусалба динан Іилманан шуьйра хаарш долуш ву. 1932 шеран мартехь Нохчийчохь Советан Іедална дуьхьал хиллачу гІаттамехь дакъа ца лаьцна цо, амма оцу гІаттаман дакъалацархошца гергарлонаш, доттагІаллаш долуш хилла. 1933 шеран февралехь РСФСР-н УК-н 58-чу статьяца бехкевина, лаьцна, бархІ шо хан йаьккхина, 1941 шеран февралехь лагершкара дІахецна…»

«Эскарханов Іалха. 1916-чу шарахь вина. Йуккъера образовани. ТІом хилале хьалха эпсарийн школа чекхйаьккхина. Финнашца тІамехь а, хІокху тІамехь а жигара дакъалаьцна. Хьуьнаре, хьекъале, майра а эпсар ву. Партина а, советски Іедална а муьтІахьалла гайтина. «ЦІечу Байракхан», «ЦІечу Седанан» орденаш, масех медаль йу. Шен халкъ махках даьккхинчул тІаьхьа партина а, советски Іедална а хамталла йеш дош а, гІуллакх а ца даьлла цуьнгара. Амма цуьнан дагахь латтош къайленаш хиларан шеко йац. 1945 шеран аьхка цхьана тІамехь луьра чевнаш хилла, йеххачу хенахь госпиталехь Іиллинчул тІаьхьа, тІамехь гІуллакхдарх мукъаваьккхина…»

– Покровкехь вехаш Іабдул-Іаьзам а, Іалха а цІераш йолуш шиъ стаг вуй?

– By.

– Уьш муха нах бу?

– Хаац. Уьш ший а тхан эвлара вац. TІe, Іалха тІамера цІа веана дукха хан а йац.

Комендантан хьаьжа йуккъе шад хІоьттира.

– Уьш бовза беза хьуна. И воккха стаг молла вуй?

– Хаац суна. Йуьртахь белларш дІа-м бухку цо.

– И «хаац» боху дош дицделахь таханчул тІаьхьа. Со Чалий ца хилар а ма дицде. Оцу шина стага дІа мел олучу дашна а, дІа мел боккхучу когана а тІехь тидам латтор бу ахь. Іаьрбийн маттахь дешний ахь?

– Сан хенарчу массара санна, цхьана-шина шарахь дешна ас а.

– Молла-м вац хьо?

– Вац. Молла хила итт-пхийтта шарахь деша деза.

– ХІинца буй шун иштта лакхара дешна молланаш?

– Бац. Цхьа наггахь бен.

– Кху районехь вуй цхьа а?

– Хаац. Берриш бовза кхиъна вац со.

– Хьуна бевзарш?

– Хааршна сол дукха гена ца бевлла.

– Далла гІуллакх дой ахь?

– Дукха хан йу ца де.

– ХІунда?

– Іедало дехкарна а, со башха кІорггера бусалба цахиларна a.

Нохчочо дуьйцучух цавашара а хаац, йа реза хилла дара а хаац, комендантан балдаш раздовлуш делакъежира.

– Тахана дуьйна дІа хийцавала веза хьо. Іедалера маьрша ву хьо бусалба динца йолчу агІонна. Делаца йолу хьайн йукъаметтиг чІагІйан йеза ахь. Даррехь Далла гІуллакх а де. Хьайн бусалба динан хаарш шардан а, лакхадаха а лаьа бохуш, хІокху районерчу масех моллица гергарло а таса. Цаьрца а, кхечу цхьа масех стагаца а цхьаьнакхетча, Іедална а, Сталинна а лиэ. Массаьрца а кІеда-мерза хила. Массеран а хьайх тешам бахийта. Нохчашна гІоьнна пачхьалкхо ахча къастийна. ХІор а доьзална цхьацца бежана нисдан сацам а бу. Луш йолу продукт а жимма алсамйаьккхина. Покровкерчу нохчашна уьш дІайала хьо чІагІвина.

– Баркалла, Иван Харитонович…

– ДІабаханчу баттахь ахча деллий хьуна кхузахь?