а, чохь а миска даарш дара. Іаьржачу бепиган йуьхк а, узбекийн кхаллар а, йакъийначу кемсийн кан а, масех Іаж а.

– Воккхачу стагана тІаьхьадаьхкина шу? – хаьттира гуьржичо. – Дика даьхкина. Дика адам ду Мохьмад. Оьзда стаг ву. Схьа чувалийначу хенахь гІуллакх дика дацара сан махкахочун. Амма тхо, кавказски къена нах, мокхаз санна, чІогІа ду. Тхо лийр дац шуна, шайна паргІат Іелаш. Шу цІа дирзича, Мохьмад волчу хьошалгІа вогІур ву со. ТІаккха тхойша цхьаьний сан даймахка Кахете, гІур ву. Цигахь сан ширачу доттагІаша тхойшинна хьалха хІоттор йу чагІарх йуьзна чури. Тхаьшшинна хачапуриш йууш, тІе чагІар муьйлуш, чангула а лоькхуш, гуржийн мехкаршца хелхавийр ву. Амма сан генацвале реза вац чагІар мала. Шен цІархочо шайна дихкина, боху. ХІумма а дац. Ишттачу дийнахь маларх къа хир дац. Амма хелха-м вер ву. Тхан йуьртарчу уггар хазачу йоІаца! ХІан, генацвале?

Мохьмада, виэла а къежаш, корта хьийзабора.

– ХІара кхо стаг а, кху чуйогІу и оьрсий йоІ а ца хиллехь, чІогІа бІооьшур бара сан, – элира цо, гуьржичун къамел сецча. – Шайна тІаьхьабеанчу кхачанех ах суна схьало.Ткъа и йоІ, ша балха йогІуш, суна хІума ца йохьуш ца йеана цкъа а. Хьашт дац, ас йуур йац аьлча а, ца Іа. Хьайн зудчунна ло олий, дехьа чу йохьуьйту. Цхьацца забарш йеш, сан догъиэца гІерта берриге а. ХІара гуьржи ву самукъане стаг. Масазза а Нохчийчохь хилла ша, боху. ДІогахь Іуьллучу узбекан зуда йац. Ша товелча, цхьа жима зуда а йалийна, со ловзарга кхойкхур ву бохуш забарш йо цо. Дика адамаш ду. Вайх чІогІа къахета царна. ХІокхара цамгар йаййина сан.

Чувеанчу шиннан дукха Іойла доцийла хууш, къамел сацийна, дІатийра Мохьмадан накъостий.

* * *

«Гор, ШахІид йаІ, ма халачу хьоле вожийна-кх ахь со! – ойла йора Іалхас, Мохьмадан лекхачу, хебаршка ихначу догучу хьаьжа тІе шен шийла куьг а диллина. – Хьанна моьттура, хьан доьзал суна кху хьолехь карор бу. Хьо дийна ву, хьо шайна тІекхочур ву моьттуш, xIopш Іa, ткъа хьо, хьо вина, хьо кхиийна нана-нохчийн латта цхьана къацахетарша хьайгара дІа а даькхина, хьо байлахь витинийла хууш санна, генарчу белорусски латто шен кийра тІеэцна…»

…ДІайаханчу аьхка фронтехь хьалхатеІачу советски эскаршца цхьаьна июнан тІаьххьарчу деношкахь Бобруйска улло кхечира Іалха гІуллакхдеш волу инарлин И.А.Плиевн дошлойн-механизированни группа. Цхьана суьйранна церан участкехь тІом соцунгІа а хилла, жимма садаІа меттиг йаьлла, шен эскадронца жимачу кІотарахь садаІа сецначу Іалхина тІевалийра цунна вевзаш воцу къона сержант.

– Накъост капитан, хьо нохчо вуй? – хаьттира цо, маршалла хаттар а доцуш.

– Ву. ХІунда хоьтту ахь?

Нохчийн а, гІалгІайн а халкъаш махках даьхначул тІаьхьа оцу къаьмнех болчу салташний, эпсаршний тІехь шатайпа тергам латтабора эскаршкахь гІуллакхдечу пачхьалкхан кхерамазаллин органийн белхалоша. Ткъа вуьшта, кхечу къаьмнех болчу бІаьхаллин накъосташца вошалла ларделира цхьа а тайпа хийцам боцуш. ХІетте а, органаша къайлах лелочу эладитанаша кІез-кІезиг буллуш цатемаш буллура цхьаццаннийн дегнаш чу. Дукха хан йалале массо фронтера нохчех, гІалгІайх а могІара бІаьхой тыле дІабигира. Изза кхоллам эпсаршна тІе а кхочур буйла хууш, шайн полкан штабера стаг веача, йа ша цига дІакхайкхича, дог духура Іалхин.

– Кхузара дІа генайоццуш цхьана йуьртахь чІогІа чевнаш хилла Іуьллуш сан доттагІ ву… Нохчо ву иза. Тахана хилла цунна чевнаш. Валарна кхерам болуш хьал ду… Ша валале йа ша тыле дІавигале, шена тІе цхьа нохчо кхачор дехна цо соьга. Цунна цхьанхьахула-м хезна кху полкехь хьо хилар. Кхетий хьо, накъост капитан, лачкъийна вигна а, хьо а воцуш цунна тІе йухаверза йиш йац сан… Хьайна хаахьара, тхойшинна вовшийн мел чІогІа дукхавеза. Тхан дивизин разведкин начальник ву иза. Іаламат майра, каде, хьуьнаре, догдика… ТІом болабеллачу хьалхарчу дийнахь дуьйна схьа даим а цхьаьна ву тхойша. Хьайна хаахьара, иза мел дика кІант ву…

– Генахь вуй иза? – хаьттира Іалхас.

– Пхи-йалх километр.

Сихха полкан командирна тІе а вахана, шена тIeІоттаделла гІуллакх цуьнга дІадийцира Іалхас. Вуьшта а Іалха догдоьхна лелий хуучу полковнико, дуьхьало ца йеш, оцу буьйсанна мукъа витира иза. Говрашкахь воьду хІара шиъ ах сахьт далале дІакхечира йаьгна чим хилла лаьтттачу хьуьнна йуккъерчу жимачу йуьрта. Ларамаза дийна дисинчу деккъачу цхьана цІа чохь Іуьллура чІогІа чевнаш хилла масех салти. Узарш деш, синкхетамах а бевлла, харцлуьйш Іохкучу царна гуонах хьийзаш лорйиша а, капитанан чинехь хирург а вара. Баьрччехь, кІел сийна буц а йаржийна, оцу тІетесначу плащ-палатки тІехь, берриге накха а, хьаж а бинташца дІа а лаьцна Іуьллучу дархочунна тІевигира иза сержанто. Дархо, ши бІаьрг а биллина, Іалхега хьаьжира. Цуьнан дог-ойла айъалур йацара-те аьлла, салам делира Іалхас.

– Ва Іалайкум салам! Бехк ма биллалахь, со хьала ца гІаттарна…

Дархочо са чуоьзча, цуьнан накха иэтІачу левсих тарлора.

– Лейтенант Магомадов, хьуна къамелдар зуламе ду! – схьа мохь туьйхира корехь лаьттачу капитана-хирурго. – Хьо тыле дІа хьажавале, хьуо кхоош хьайн дегІе жимма ницкъ баийта. ХІинца-хІинц машина кхочу бохуш ладоьгІуш Іа со.

Лейтенант велакъежира:

– Алексей Михайлович, со Іожаллех цкъа а ца кхийриний хьайна хуъушехь, хІунда дуьйцу ахь иза? Со кхузахь вуьсур волуш ма ву. Цул, со а витина, шу дІадахале, жимма къамелаш де вай…, – дархочо шен ши бІаьрг сержанте хьажийра. – Баркалла хьуна, Вася. Шуна кхета хала болчу тхоьгарчу балано кхайкхийти соьга хІара махкахо сайна тІе. Айхьа суна мел доккха гІуллакх дина, мел боккха там бина хьайна хаахьара, Вася… Тхо, нохчий, жима халкъ ду. Цундела эскарехь гІуллакхдеш берш а кІезиг бу… Эзарнаш километрашка йахйеллачу фронтехь масех миллион бІаьхошна йукъахь цхьацца-шишша массанхьа a баьржина сан махкахой каро хала ду… Амма, даима санна, хьо ларий хьайна тІедиллинчу халачу декхарца… Баркалла хьуна, Вася. ХІинца, ахь бехк ца биллахь, ас кху сайн махкахочуьнцатхешан ненан маттахь къамел дийр ду… Хьайн цІе йийцахьа…, – Іалхе хьалахьаьжира дархо.

– Іалха йу сан цІе.

– Мичара ву хьо?

– Веданара.

Дархо цхьана минотана садоІуш дІатийра.

– Суна хетарехь, сан оьмар миноташка йирзина. Цундела сайна ала луург хьоьга сихха дІаала гІоьртур ву со… Нохчий шайн даймахкахь, шайн йарташкахь бехаш хилча-м, вайх хилларг вайн доьзалшка дІахоуьйтур дара накъосташа, командованис… ХІинца со а, хьо а валарх, вайн доьзалшна хуур дац. Уьш мичахь бу а, дийна бу-бац а ца хаьа вайшинна… И ду соьга хьо схьакхайкхийтинарг… Сан дехар ду хьоьга ас йоху цІераш дІайазйар…

Арахь машинан тата хезча, сихха корах арахьожура лор. Амма цо ладоьгІу машина гучу ца йолура.

– Со Бенара ву. Фамили – Магомадов йу тхан, цІе – ШахІид йу. Кхузткъе итт шо хенара да ву сан Мохьмад цІе йолуш. Нана йац… Десте йу Бесира цІе йолуш. Элита а, Белита а цІераш йолуш сол йоккха шиъ йиша а, дейтта-пхийтта шо хенара Муса цІе йолуш цхьа ваша