Ша боxучунна и тIeвeрзо ницкъ ца кхаьчна, зударий тIетийсира цунна Къайсара. Кхаа зудчо, цхьацца агIop хиъна, цкъа доьхуш, йуха барт бетташ, тIаккха боьлхуш, йукъаверзийна иза, эххар а берта валийра.

– ХIан, дика ду, аш боxург дер вай, – ши куьг дIасатесира Болата. – Зуда йалийчхьана, тоьу? ЦІa-цІе, ков-керт а ца йеза? Вай мича йуьгу иза?

– Cоьца Iийр ду шу! – элира Айзас.

– XIан-хIа, хьо шина кIантаца готтехь йоллу, со йолчохь Iийр бу хIорш! – сацийра иза Ковсара.

– Шуьшиннан-м шишша бер а дара, ткъа сой, Мохьмаддий тxaьшша, убарш санна, доллу, – бохура Эсета.

Кхаа зудчун къийсaмaшка ла а дегIна, царна йуккъexь маслаIат дира Къайсара.

– Гора, зударий, йаI! Ма дуьйцу-кха аш, дийца ткъа! И Деши шу лардан йогIу, моьтту шуна? Шайн цхьацца цIа бен цахилар дицдина. Йетт эцале, кхаба эцна бохург ду аш дуьйцург. Цкъа хьалха и Деши вайга йан реза йуй хьовса вай? – забар йира Къайсара.

– И хIунда ца йогIу?

– Tхан кIантал хазаниг мичахь ву?

– Ирча ву, сакхат ву?

– Къонах вац?

Къайсар а, Болат а гIадвахана воьлура.

– Вац, дера, шуьга хаьттича-м, xIокхул хаза а, дика а къонах. Амма Дешина муха хета-те?

– Везаш леш йоллу!

– Мел хазахета цунна тхо гича!

– Вайн кIант хьахийча, йеший, дIайолу-кх!

– Ой, и гIуллакх аш ма-дуьйццу делаxь-м, Iойла а ма дац! – элира Къайсара.

Берриг тоxабелла, оршот буса Болатна Деши йалийра цара. ЙоьIан дас, хабарш ца дуьйцуьйтуш, атта дерзийра хIокхеран гIуллакх. Йоссo нeхан эвла а ца йигийтира. Къонaчийн цIенош кечдаллалц, КъайсаргIаьргахь дитира нускал. Там а ца баьккхира Даргас.

Болатан гергара нах бац Гати-Юьртахь. Амма иза ша дика кIант хиларна, дукхавезара массарна а.

Зуда йалийначу шолгIачу Iуьйранна сатосcучу хенахь Болат Шела хьажийнера Къайсара. Iаьлбага тIедиллина декхар дара кхочушдан дезаш. Эрсанахь, Чахкараxь, УстаргIардойн-Эвлахь болу тIеман ницкъаш таллий, сихха цIа верза аьлла, вахийтина иза цIа ца вогIуш кхо де а даьллера. Iуьйранна регIа ваьлла, ирзо шордеш, жимма болх бина, делкъан ламазна цIа веара Къайсар. БІaьргашна тIеоьзна йовлакх тиллина, кертан араxь цхьацца гIуллакахаш деш хьийзара Деши. ХІокху кхаа дийнахь виллина дIа нускал долчохь хуьлу Мохьмад а вара цунна гIо деш. Къайсар гучуваьлча, дуьхьалйеанчу Дешис цуьнан карара диг дIаийцира.

– Муха ду гIуллакхаш? Сагатлой? – xaьттира Къайсара.

– Ца гатло… Хьо ма хьалхе веа?

– Доккха гIуллакх дацара сан-м… ХIара чохь йуй?

– Йац. HaнaгIaьрга йахана… Меца вуй хьо?

– Борз санна!

Сискал а, шийла йетшура а йиъна, ЭсетгIаьрга вахара Къайсар. Пенийн шира хьахарш охьа а дегийна, керлa пoппарш хьаьхнера цIеношна. Тахана тхов тIе керла цIенкъа йуьллуш бохкура зударий. Керташкарчу зударел сов кхузахь гIо деш бара Янаркъин зуда a, кхин масех а.

– Ирс долуш хуьлда вайн! – элира цо, тIе а вахана.

– Дела реза хуьлда…

– Шу ма хаза дохку!

– Муха ца дохку? Сила волчу дикачу кIантана сила йолу хаза йоI йалийча!..

– ХIорш-м хала доцуш гIуллакхаш дара, Къайсар, – элира Айзас. – Эцца тIехьа шортта хьаьрса поппар бу. БердакIел – шортта кир а. Яьсси чохь можа гIум а йу. Керт йу-кх вайн йоьхна. Вай IалагIожа вовшахтоьхча, бераша харцор йу-кх иза.

– Цул атта гIуллакх данне а дац. Хьуьнхахь шортта серий, хьокхий ду, мукъа лаьтташ вайн божарий а бу. Лама керла керт хир йу кхузахь. Чухула хIун дина аш?

– Чохь дерг дина девлла тхо. Хьожий хьо?

Къайсар а эцна, цIа чу йахара Айза. Пенаш а, тхов а къагийнеpa кeрла кир а тоьхна. Пенийн лаxенца, нийса сиз доккхуш, можа гIум хьаькхнера. Терхеш тIе хIиттийна кхийран пхьегIаш, неIapexь цIенкъа хIоттийна цIестан кIудал йара. Маьнги тIе тесна а, баьрччexь пенах тоьхна а цIена къорза ши истaнг дара.

– Истангаш Эсетий, Ковсарий делла. КІудал Маккас йеана. ХIара мотт-гIайба ас тарйина, – совгIаташ дагардира Айзас.

– ПхьегIаш ма кIезиг йу вайн?

– Уьш-м хир йара. Ловзарга богIучу зударша йохьур йу.

– Ловзар дан сацийна аш?

– Дера, Къайсар, и Болат тхаьш вина велахьара-м, и IалагIожа йийр ма йацара оха, – доккxa сaдaьккхира Айзас. – Болат цхьа-а стаг ма ву… Да-нана, йиша-ваша доцуш. Шен нах хиллехь, гIуллакх иштта атта доьрзур дацара бохург цунна дагадарна а кхоьру. Сан йетт а буьйр бу вай.

– Дера, буьйр бац цхьа болу хьан цхьа йетт-м, – сaцамболлуш дош элира Къайсара. – Оцу тIе даьлча-м, Болатан доттагIий бу, хIуъу дан а, листа а карахдер долуш. Аш шайн зударийн гIуллакхаш де, ткъа ловзарх дерг ас сайна тIелоцу.

«ТIелацам бар-м атта хилира сан, амма и кхочушбар муха хир хаац-кх», – ойла йора Къайсара, ураме ваьлча. Ойланца шен доттагIийн хIусaмaшкaхула, божалшкаxула, гIотанашкахула волавелира иза. Юсупaн кeртахь пхи-йалх газа бен йац. Янаркъа жимма гIоле ву: Iаспаран4 тайпа йелахь а, тIехууш говр а, цхьа аьттан цІоьллак а йу цуьнан. Аьрсамирза а, БІaьштиг а, Лорса а цуьрриг зовкх хьоьгуш вац. Уьш а стохка-лурчах бахахeвшина. Важа бисина йуьртахой оццу хьолехь бохку. Iаьлбаге гIо дехча? Хьалдолуш бацахь а, къен бац уьш. Кхин дацахь а, иттех корта даьхний, говраш, гIеххьачул жа а ма ду оцу вежарийн. Амма, нехан йуьрта а вахана, гIо муха доьхур ду? Iаьлбага-м кхоор дацара шен са а. Цхьа некъ ца лехча-м валац».

Оцу ойланашца вахана Янаркъин кетIа хIоьттира Къайсар.

2

КетIахь, гоьллец хечин когаш хьалабина, цIийвелла, дечкан хьостамех ловзуш воллура Янаркъин кIант Темуркъа а, Дасин Тасу а.

– ЦІaxь вуй дада? – xaьттира Къайсара, ша тергал ца веш хьаьсарта вахана воллучу Темуркъе.

– Вац, – хьала а таьІна, охьайахана хеча цІонге кхаччалц хьалауьйзира кIанта.

– Стенга вахана?

– Хаац.

– Хьо оьгIазе ма ву, Темуркъа? Эшийна-те?

– Йалх хьостам баьккхина ас, – курра корта хьала а тесна, оллайелла марш хьала а оьзна, мера чохь къайлайаьккхира Тасус.

Гома Тасуга хьаьжира Темуркъа.

– ДІайалахьа, маршокка! Хьостамаш йу ахь йаьхнарш? ХIара чIешалгаш!

– Делахь, хьайн диканиш схьада!

– Диканиш ловзадо хьоьца?

– Вахьац!

Ши кIант дов деш а витина, АьрсамирзагIаьрга вахара Къайсар. Цхьадика, цигахь карийра цунна Янаркъа а, Лорса а.

Кертан ара кхема а хIоттийна, неI хьуьйш воллура уьш кхоъ.

– Ирс долуш хуьлда шун!

– Дела реза хуьлда! Марша вогIийла хьо, Къайсар!

– Схьалол соьга, жимма хьацар даккха ас.

Йуьхьана векъана велахь а, пхьаьрсашкахь ницкъ болчу Къайсара кхемин гIаж таIийча, нeI кIел лаьцна, кхемин бух тIе хиъна Iен Янаркъа, кхоссавелла дIахаьрцира.

– Ой, хьо ма вала дакъаза, меллаша лелахьа! – велар а оьккхуш, мохь белира цуьнан.

– Кхин а цхьаъ тIехаа!

Вахана, Янаркъина тIехьа кхемин бух тIе хIоьттира Лорса.

– ЧIoгIa Iелаш!

– ГIаж ма кагйелахь, Къайсар!

КIаддаллалц неI xьийна, шаьш паргIатдевлча, шегара бала балхийра Къайсара. КІeлхьардoвла некъ карийра Янаркъина.

– Суна хаьа вай дан дезарг, – элира цо ши бIaьрг серла а баьккхина. – И бежана эца магац?

– Мегара, дера, ахча делхьара-м.

– Ахча долуш ду.

– Мичахь?