а, ненан а безамна Іалашбеш латтабора цаьршимма иза. Амма кху Іай цІеххьана цомгаш хилла, вехха меттахь висинчу Маилна кхачанна кхин дан хІума а ца хилла, иза бохка арайелира Зану. Цхьана кертара вукху керта хІуьттуш, йуьртах чекхйелира иза. Безачу кузах цуьнга кховдориг йа ах кийла даьтта, йа жимо ши хьокхам хуьлура. Хьанна хаьара, луларчу йарташкахь, къаьсттина царна бархІ километр генарчу узбекийн йуьртахь хІуттучу базарахь кузах ах мах бала а мегара. Амма Занун а, йа цхьана а нохчочун а бакъо йацара комендатурин бертаза цига ваха. Ткъа Маилан (цунна дукхавезачу, цуьнан гІийлачу Маилан) кийра рицкъа дахаза масех де дара. Куз луччух дІабохка дийзира. Иза суьйранна цІа йеара, ах кийла даьттий, ши кийла нехчий, цхьа кийла хьаьжкІийн ахьаррий дохьуш…

– Хелипат! – чІоггІа йистхилира Зану, иза уллохь йоцуш, ткъа цхьана генахь, мохь тоьхча ца хеззехь йолуш санна.

– ХІун боху ахь, Зану? – цецйаьлла хьалатаьІира Хелипат.

– ХІун бехк баьлла доьхкина вай кху къизачу Іазапе? Ма хала ду хІара лан! Цхьа бехк баьлла, таІзар токхуш делхьара а хІумма дацара. Бехк-гуьнахь доцуш цІийнах, махках баьхна бІарзбина лело зударий, бераш… ХІара-м адамана дуьйцу а цахезнарг дай, Хелипат… Стенна бехке ву и велла Іуьллу воккха стаг, вайша, кхин а эзарнаш? Вай хьанна хІун дина, Хелипат?…

Зану, саца а сецна, жоп доьхуш, Хелипате хьаьжира. Хелипатна гира оьгІазаллех буьзна богу Занун Іаьржа бІаьргаш, йолчу тІе а макхйелла йуьхь, хорша йеача санна, йего чІениг, вовшехйеттало цергаш.

– Хаац, Зану. Суна хаац… Кха тІе а йахана, нийсса цIа йан а халла хууш къанйеллачу суна ца хаьа хьуна жоп дала. Хьуна дешар хаьа, Іедалан балхана йуккъе а гІиртина. Сол хьекъал долуш хир йу хьо.

Маржа дуьне йаІ-кх! ДІа мел боккхучу кого, олучу дашо карлабоху-кх генара Даймохк, ирсе кьоналла!

«Хьуна дешар хаьа, хьо Іедалан балхана йукъа а гІиртина…»

Карладийлира йуьртарчу школехь доьшуш Іийна шераш, Маилца цхьаьна ворхІ класс чекхйаккхар. Ша йуьртан библиотекехь болх бина ши шо. Дуьххьара йуьртахь вовшахтоьхна исбаьхьаллин цхьаьнакхетаралла, Соьлжа-ГІалахь нохчийн театран сцени тІехь шаьш концерт хІоттор; «Ленинан некъ» газетнн йоьалгІачу агІон тІехь зорбатоьхна ша а, Маил а цхьаьна хелхадолуш даьккхина сурт; шайн коллективан кхиамех лаьцна радио чухула дуьйцуш, доккхадеш дог детталуш, ша ладегІар. ХІетахь… xIeтахь – и шиъ къона дара… Занун йалхитта шо, Маилан – ткъайасна шо. ХІетахь тІом бацара, адам маьрша дехара, хІораннан а бешахь йара ирсе бІаьсте. Хьанна хаьара, хьанна моьттура…

«Гур буй-те йуха Даймохк? Гур дуй-те кхин нохчийн маттахь газета, книга?… хезар дуй-те радио чухула ненан маттахь къамел? – хоьттура цо ша-шега, бІаьргех оьху дуьра хиш дІа а хьоькхуш. Ткъа Маил тешна ма вара тхуна тІехь хІоттийна хІара хьал Сталинна ца хууш, иза Іехийна, хІоттийна хиларх, дерриге ма-дарра шена и хиъча, цо тхо тхешан махка дерзориг хиларх… Ткъа Маила цкъа а ца олура харцдерг…».

Зану тешара мацца а цкъа шаьш дай баьхначу лаьтта тІе доьрзург хиларх. ХІораммо а санна, цо а шаьш новкъа девр долу денош дохкура. Новкъа йогІуш цхьаьний пхи-йалх машина гича, станцешкахь йаьсса лаьтташ цІерпоштан вагонаш йара аьлла хезча, хІор а дог теший хуьлура уьш шаьш дІадига кечйина хиларх.

«ХІаъ, тхо-м, дийна диснарш-м, мацца а цкъа цІа доьрзур ма дара, – ойла йора Занус, – Даймахке са а туьйсуш, цуьнга а кхойкхуш, кхузахь лаьттах баханчийн къа ду-кх. Маил, сан хьоме Маил, хьо суна хир вац-кх…»

Оццу цхьана ойланаша дІалаьцна ши зуда кхин вовшашка йист ца хилира йуьрта йоллалц.

ІІ

Кхоьлина деана де къаьсттина а сингаттаме хуьлура Николай Кузьмична. Йочанца цхьаьна лаза йолура цуьнан хадийна ност. Лазарша карладохура тІеман хьалхара буьрса денош.

Немцойн фашисташа, тІе Іожаллин дарц детташ, хІаллакдора машаре адамаш, сийначу цІарах йогура йарташ, гІаланаш, адамо эзарнаш шерашкахь кхоьллинарг…

Хьомечу Украинин латта мостагІчунна а дуьтуш, дегнаш къуьйлуш, малхбалехьа йухадийлар. Цаьрца цхьаьна, шаьш иттаннаш шерашкахь гулбина бахам а буьтуш, малхбалехьа уьдура фашистийн олаллин а кІел совца ца луу зударий, бераш, къенаниш.

Эххар а – Волга-хин бердаш. Кхин дІа йухадовла бакъо йац! Кхузахь Толаман Де тІекхачале, минометан снарядо аьтту ност оту…

Эзар исс бІе шовзткъе шолгІачу шеран берхІитталгІачу ноябрехь цІен бос а богуш, элдарчу дегІахь, каде, самукъане хилла гвардин капитан Бороденко шолгІачу дийнахь дуьйна тІеман гІуллакхна пайденна хуьлучуьра дІавелира гуттаренна а.

…Йеха санитарни цІерпошт. Йуккъера Ази. Ташкент, кхузахь госпиталехь – кхо бутт…

Госпиталера протезций, Іасанашций араваьлла иза хІетахь дуьйна ву кху гІиргІазойн лаьмнашкахь. Столыпинан заманахь кхуза кхелхинчу украинцаша йиллинчу йуьртахь болх беш вара. Йуьхьанца – историн а, географин а хьехархо, тІаккха – ишколан директор.

Хьанна моьттура, хІара дахар иштта хаьрцар ду. Ткъа цуьнан сатийсарш, дахаран Іалашонаш?

Карлайелира ша Киевски университетан исторически факультетехь доьшуш хилла хан. ХІетахь цо шен дахарна хьалха йаккхий Іалашонаш хІиттайора. Уггар хьалха – Іаьржа йеха месаш, жугІара бІаьргаш долу аьрха Света Пантелейчук йало. ТІаккха, дика дешарца университет чекхйаьккхина, цхьаьний аспирантуре даха, шиннех а Іилманчаш хила.

Іалашо кхочушхуьлуш дІайоьдура, Светлана а йалийра. Шиммоа тІехдика чекхйаьккхира университет, ший а аспирантуре дахара.Николай Россин XIX бІешеран исторех дисертаци йазйеш вара, ткъа Светлана – арахьарчу мехкийн керлачу исторех. Амма эскарехь гІуллакхдан кхайкхаро, Николайн Іалашо цкъачунна йукъахйаьккхира. Делахь а, иза цуьрриг а шеквацара. Диъ шо дукха хан ма йац. Иза-х къона вара, цуьнан шортта хан йара аспирантура чекхйаккха а, шен Іалашо кхочушйан а. Цо тоамбора зудчун кхиамех. Николайс эскарехь гІуллакх дешшехь, Светланех историн Іилманан кандидат хилира. Иза цхьана Іилманан-талламан институтехь балхахь йара. Кхуьуш жима кІант а вара цаьршиннан. Николайн къеначу нанна шел ирсе стаг дуьненахь а вац моьттура.

ЦІеххьана – тІом. Цо дохийра Николайн доьзалан ирс. ТІом болабеллачу хьалхарчу деношкахь фашистийн бомбанаша дийра Николайн нана а, зуда а, кІант а…

Іилманча а цунах ца хили. Доьзал а бац. Аттала цуьнан ирс ца хили, и хьердаьлла фашистски экха, лаьллина, малхбузехьа а дигна, ша схьадаьллачу тунгари чу а доьллина, цигахь цуьнан корта отуш дакъалаца а. Ткъа цуьнан бІаьхаллин накъостий цига кхочуш лаьтта. Советски латта тоххара цІандина фашистех. ХІинца тІом Германин махка тІехь бу. Стохка дуьйна шаьш бинчу меттигашка йуха дІаоьху тІом болчу хенахь малхбалехьа кхелхина бахархой а. Цигахь йухаметтахІиттош йу йарташ, гІаланаш. Ткъа гвардин капитан хилла, амма хІинца заьІап хьехархо Бороденко кxy лаьмнашка а хиъна Іа.

ХІун дийр ду цо? Дийна йисина йиша а фашисташа Германе дІайигна. Хууш дац, иза дийна йу йац а. Цига йухавирзича а, дерриге а карладийр ду. Йуха а бастабаларна кхоьру хено берзийна деган чевнан муо. Изза кхоллам бу цуьнан зудчун а. Кху эвлахь, кху школехь девзина цаьршинна, кхузахь бозабелира цаьршиннан кхоллам.

Цуьнан майра а вийна