хаьара хьуна жоп дала. ХІинца а ца хаьа. Амма, хуур ду. Хено къастор ду дерриге а. Бехкеволчуьнга луьра жоп доьхур ду. Цунах тешалахь… Ткъа хІинца паргІат Іилла хьо.

Догдоьхна Николай Кузьмич, Іасанна тІе а тийжаш, Зануна тІевахара. Йуьхь-куьг дилина а йаьлла, шен йуьхьах йургІанан маьІиг хьоькхуш йоллура иза.

– Гой хьуна, хІинца цІанйели хьо. Дийцал хьайна хилларг.

– ХІумма а ца хилла…

Занун бІаьргаш йуха а хих дуьзира.

– Бакъ дац и. ХІуъу хиллехь, а цхьа цатам хилла хьуна. Суна цкъа а ца гина хьо иштта гІийла, догдоьхна.

– ХІумма ца хилла, Николай. Дуьххьал дІа са а гатделла, Маилан коша тІe хІотта йеанера со…

– Ткъа мотт-гІайба стенна лелайо ахь гихь?

Шен бІаьргех хьаьлхина хиш къайладаха дагахь, карара диг охьа а дожийна, иза схьаоьцучуха охьатаьІира иза.

Цкъа ойла хуьлура цуьнан шена хилла бохам цхьаьнгге а ца бийца. Амма зудчунна кийрахь сецо тІех беза бара цуьнга кхаьчна бала. Ша иза балхийча, жимма а синна паргІато хир йолуш санна хетара. Ткъа мила ву цул тІаьхьа, Николайна санна, Маил везнарг? Цхьа а вац. ХІуъу хилахь а, дуьйцур ду цо. Амма Зануна Іаламат кІезиг хаьа оьрсийн мотт. Ткъа цуьнгара бала балхо-х ненан мотт а тоьур бац.

– Чуйаха меттиг боцуш йисина со…, – элира цо, беснеш тІера бІаьрхиш пІелгашца дІа а хьоькхуш.

– И бохург хІун ду? Хьо марваша волчохь Іаш йу, ма элира ахь селхана. Цо ара-м ца йаьккхина хьо?

– ХІан-xIa! Нохчийн закон дац хьаша йа гІаддайнарг а чуьра аравоккхуш. Уьш шаьш а халла бохкура…

– Ткъа хьан хьайн гергара нах бац?

– Бу. Амма мичахь бу а хаац.

– ХІаъ, хьо-м царах хаьдда лелий. Дицделлера суна. Мичахь бу хиъча а, царна тІегІойла а ма дац хьан, – ша-шега луьйш санна, элира Николай Кузьмича. ТІаккха цІеххьана, эсала вела а къежна, тІе а вахана, Занун пхьарс лецира цо. – ХІумма а дац, Зану! Чуйерза хІусам йоцуш а, меца а йуьтур йац вай хьо. Йало, Зану, ийза ма ло. Дика денош тІекхаччалц оха тхайца кхобур йу хьо. Цхьадика, кху некъехь цхьа уборщица балхара дІайаьлла тхан. Цуьнан метта балха йохуьйтур йу ас хьо. Ткъа хенан йохалла гергарниш а карор бу. Ас дош ло хьуна, мацца а цкъа хьо а эцна хьан нах болчу хьошалгІа ваха. Хьанна хаьа, шу-м шайн махка цІа дерза а мегий. Дийнна халкъ махках а даьлла дукха латта йиш йац. Гур ду хьуна, тІом чекхбаьлча, дерриге къасто аьтто нисбелча, партис шаьш цІа дерзош…

Занун йуьхь, ша шен нахана тІекхаьчча санна, цІеххьана йекхайелира.

– Маила а олура иза. Ткъа Маил цкъа а харц ца лоьра…

– ХІаъ, Маил догцІена стаг вара. Шена тІехь мел къиза харцо йинехь а, иза тешара и гІалат нисдийриг хиларх. ХІан, уьш хьехор дац вай. Йала, цІа доьду вайша. Хьо тхан кора уллохула тІехйолуш а гина, Машас хьо чукхайкха ваийтина со.

Занус шен дегІа тІехула бІаьргаш кхарстийра. ТІеда, хотташа йуьзна бедарш. Ги тесна тиша мотт-гІайба. ДегІ а дац цІена. Довхачу цІа чу ма- йеллинехь, йуха а кІамдала доьр ду иза. Шаьшшиъ ишколан кевне кхаьчча, Зану сецира.

– Николай, ахь чІогІа сапаргІатдаьккхи сан. Хаийти cо цхьа йоцийла. Ас цкъа а дицдийр дац тахана ахь сан догъэцар. Баркалла!

– Хьалхе ду ахь суна баркалла ала. Нагахь санна мацца a цкъа дерриге а вайн дегнаша ма-боххура нислахь, тІаккха эр ду вай вовшашна баркалла.

– XIaн-xIa, Николай, хІумма а хьалхе дац. Дуьззинчу шарахь зийна оха шу. Ткъа хІара хала шо бІешеран новккъа ду. Шаьш халонехь бохккушехь, кхузарчу цхьаболчу оьрсаша а, гІиргІазоша а, узбекаша а доккха гІо до тхуна. Иза дицдан йиш йац тхан. Ахь суна тахана динарг доккха вошалла ду. Баркалла хьуна, Николай. ХІинца арайаьлла, ас сайна цхьанхьа хІусам тарйийр йу.

– Муха? Хьо тхоьца Іен барт ца хилла вайшиннан?

– Шуьца Іийр йу бохучух гІуллакх хир дац сан. Амма, ахь со балха йахийтахь, суна берриге дика болх бинарг ву хьо.

– Ой, хьуна тхоьца Іен ца лаахь, ас школехь хьайнна Іен жима цІа лур ду хьуна.

Занус гІайгІане корта хьовзийра.

– ХІан-хІа, Николай. Со-м хазахета а Іийр йара шуьца. Суна сайна а атта хир дара. Амма шена луург дерриге дан а ца тарло.

– ХІунда?

– Ши бахьана ду суна новкъарло йийриг, – Занус доккха садаьккхира, – цкъа-делахь, гергара стаг а воцуш йолу къона со, нохчех дІа а къаьстина, йуьстах йаха охьахиъча, наха цхьа эладита кхолларна кхору. ШолгІа-делахь, массеран а боцу аьтто сайна а лехна, дІакъаста а ца лаьа. Массарех хирриг хир сох а.

Николай Кузьмича ойла йира. Занус далийна бахьанаш нийса хийтира цунна.

– Ткъа мичахь Іен йоллу хьо?

– Іабдул-Іаьзам волчу а йахана, цунах дагайер йу со. Хелипатан хІусамехь Іен а мега.

– Іабдулла Іаламат дика стаг ву. Цунах дагайала мегар ду. ХІун ду а хаац, иза гича, сайн да гича санна хета суна. ТІехула тІе, и миска, хьо санна, шен нахах хаьдда висина а ву. Амма цхьа хІума тІедуьллу ас хьуна. Суьйранна тхайца пхьуьйре йар. ХІинца цкъа-м аьшпаш боьттина кІелхьарвер ву со Машас бартбеттарх. Делахь хІета, йуха вайна галлалц!

Зану, дІа а йолайелла, йуха а сецира.

– Николай, – йистхилира иза халла хезаш. – Ткъа co… со балха маца йола?

– Кхана Іуьйрре йогІур йу, хьомениг. Цунна сапаргІат хила. Дерриге а суьйранна дуьйцур ду вай. Ой, маьІІаргонна вицлоpa-кx co! Хьо йогІуш Іабдул-Іаьзам а, Берса а валавехьа. Ас а, Машас а, чІогІа дехар деш, кхайкхина, ала. Башха шуна бан там-м бац тхан, амма йерг даккхийдеш лур йу.

…Ткъа стигал, кхоьлина, йухайерза ца туьгуш тІейоьлхура. Некъа йистехула охьадолчу хорша буркъаш туьйсуш, керчаш, хьере хьаьлхина йоьлхура мокха Іовраш. Амма Зануна хІинца ца хаалора и шийла догІа а, мох а. Цхьа сахьт хьалха йазйелла йегош хиллачу настаршна чу ницкъ беанера, ког байбеллера, паргІат доІура са а.

– Зану! Ца йогІуш ма Іелахь! Іабдул-Іаьзам а, Берса а валавелахь! – хезира цунна тІаьхьабетта мохь.

Занун бІаьргех хьаьлхина хиш беснешна тІехь догІанах дІаийра. Амма уьш цхьа сахьт хьалхалера хиш дацара. ХІинца иза йоккхайерца йоьлхура. Муха ца йоьлху? Иза хІинца цхьа йац. Ткъа, хьанна хаьа, Маила ма-аллара, хІинца Николайс ма-чІагІдарра, иза-м цхьана дийнахь шен дех-ненах, йиша-вешех а кхетта, Даймахка цІа йерза а мегий…

XI

Ги тесна тІоьрмиг а, коча тийсина таьлсаш а долуш, берзина когаш тІуьначу лаьттах а бетташ вогІу Мансур, лекха гу хадош, шина берда йуккъехула чекх а ваьлла, гун вукху агІонна тІеваьлча, хьалха гира хІетта сенарш этІо доьллачу стоьмийн дитташа хазйина узбекийн йоккха йурт.

ШолгІа де ду и шиъ гІаш Наманганера схьавогІу. ШолгІа де а чекхдели. ДІабуза лаьмнашна тІе базбала