а шеквелира Овхьад. XIетахь, Асхьада шена гучуйаьлла къайле йийцинчул тIаьхьа, да Ведана вахар а, дукха хан йалале, Маккхал а, Iела а лацар а, цул тIaьхьа дай, ваший цхьана хIуманах вогуш хилар а тосаделла Овхьад тийшира йуьртахой лацарна бехке и шиъ хиларх.

Цхьана буьйсанна, шаьш кхоъ цхьа висча, кхин дIаса а ца хьийзош, цо цаьршинна йуьхьадуьхьал туьйхира шен садуург:

– Дада, и Маккхаллий, Іелий лацийти-кх ахь?

ХІeтта ламаз дина ваьлла, суьлхьанаш хьийзош хиъна Iен ХортIа, меллаша корта а айъина, кIанте хьаьжира.

– Хьан боху иза?

– Суна хаьа-кх.

– Хаахь, хьайн мотт сацабе.

– Ас сайниг-м сацабора, шуьшинга шайниш совцалахьара.

– Охашимма тхаьш жоп лур ду тхаьшшинчех.

– Жоп дала сан а дезар ду. Вайх цхьаннах баьллачу бехкан эхь доьзална а, цIенна а тIе ма догIу.

– Oxa xIун эхь дина?

– Кхин хIун дан воллура шуьшиъ?!

– Со паччахьан йалхо ву. Цунна дуьхьалверг новкъараваккхар декхар ду сан. ТІe, дино a бoxy, Ieдaлнa мyьтIахь хила.

– Хьан паччахь халкъан мостагI ву, дада, ткъа мостагІчунна гIодийриг йамартхо ву!

Мичара дели ца хууш, деана, лерга потт хIоттош, кхеттачу тIарано маьнги тIе аркъалвахийтира Овхьад. Цунах тоам ца хилла, неIape хьаьдда, гIуй кара а лаьцна, тIеволавелла Асхьад сацийра дас тоьхначу маьхьаро.

– Совца!

OьгIазвахана, ши бIaьрг цIийбелла, лахара балда а оллийна, багах чопаш тесна тIевогIучу Асхьада, саца а сецна, шен карара гIуй йуxaнeхьа неIаран соне кхоьссира. ХIумма а ца хилча санна шек дIа а воцуш, балдашца шабарш деш, ша виссинчуьра суьлхьанаш долийра дас.

Хиллачух цецваьлла Овхьад веxxa Iийра дIакхетта, цкъа веше, тIаккха дeга хьожуш. ТІаккха, хьала а гIеттина, йогучу беснех куьг хьаькхира цо. Бакъо йацара воккхахволчу вешина дуьхьало йан.

Цул тIаьхьа вовшашка вистхилар кIезиг хуьлура оцу кхааннен. Бистхилахь а, вовшийн бIaьра ца хьовсура…

Ткъа хIинца Нохчмахкахь гIаттам болабалар а, коьртачу бартахошна йукъахь шен кIант хилар а шена ма-хиъинeхь, сиxонца шен туьканара баккхал гIудалкхаш тIе а йоьттина, ахчий, массо мехала хIумий шeцa схьа а эцна, Асхьадца цхьаьна Гезлойн-гIопе охьатаьIира ХортIа.

3

Гезлойн-гIопан массо кибарчиг а, дотIана а девзa Acхьад, шен ворxIе ден баьрче кхaьчча санна, паргIатвелира кхузахь. ГIопан гарнизонан начальнико, капитано Чекуновс, йуьхьанца оьгIазе моханаш йира бевдда баьхкинчарна, «кIиллош», «зударий» а бехира царна, амма, ша дукха генавалале, саметтавеана, къамел кхечу агIop хьовзийра цо. Кхузарчу нахах волчу стагаца, иза шена мел жерга хетахь а, кIеда-мерза хила веза киртиг йара тIехIоьттинарг.

– ГІудалкхаш тIехь йерг хIун йу шун? – xaьттира цо, ма-хуьллу собаре хилa гIeрташ.

– Туьканара товар, кхин цхьацца мехала хIуманаш а йу, хьан оьздалла.

Чекуновс стоьла тIе пӀелгаш туьйхира.

– ХIета, кхеравелла ведда-кх господин йуьртда? – цaвeшаш, муцІар а саттийна, ХортIe хьаьжира иза. – Оха хIун до хаъалц, сатоха майралла а ца тоьи хьан?

Коьртара боьмаша холхазан куй схьа a бaьккхина, хьаьжа тIeхула чоин пхьош хьаькхира ХортIас:

– Цхьаннан майраллица сацалур дац хьерадевлла адамаш. Герз карахь гIеттина массо боьрша стaг. XIинцале масех йуьртара йуьртдай, лецна, байъина бохуш, хабарш а ду. Цара со вийча, нисдала хIума ма дацара.

«Дера, галдала хIума а ма дацара, – дагахь элира капитано. – Нохчашна йукъара цхьа йамартхо дIавер вара-кх».

– XIинца хIун дан ойла йу хьан ?

– Хьан oьздалло лиэ бахахь, вала а кийча ву сой, сан кIанттий!

Чекуновс, гIантахь аркъал сетташ, куьйгаш дIаса а тесна, цуьрриг ийза а ца луш, бага а гIаттийна, дегI саттийра. ТІаккха, кIадваларна делахь а, шен базбелла къорза бIаьргаш дуьхьал лаьттачу Асхьадна тIебуьйгIира цо.

– КIанттий? Кхузахь талмач лаьттинaрг-м вац хIара?

– By, хьан оьздалла, – ши ког вовшахтухуш, вайн сужде вахара Асхьад.

– Хьан цIе…

– Асхьад Хортаевич, хьан оьздалла.

– М-м… Хортаевич,– мара лекхира капитано. – ХІета, Iедалан декхар баккхалх хийцинарг ву-кх хьо? Эрна ду, господин йуьртда. Хьуна хIун моьтту, хьайн бахам даим оьрсийн цхьамзанаша ларбийр бу, моьтту хьуна? Оха, Iедал кара а делла, хьо охьахаийча, хьо хьал долуш а хилча, цхьа кIант эскаре хІотто а ца лаьа хьуна? Мел хьекъал долуш а ву! Ахь деши гулде, господин совдегар, оха – хьой, хьан деший ларде! Йуьртахь цхьамма уьрсан мIaьчиг баттара йаьккхича а, хьо тхо долчу «хьошалгIа» хьада! ХIан-хIа, Хурда, цунах гIуллакх хир дац. Хьайн цIийнах летта цIе йойъуш хьалха хила веза хьо!

ХортIа воьхна хьаьвзира. КIез-кIезиг тIунлуш, хьацар даьлла къега дуьйлира цуьнан шуьйра хьаж а, кхалкъe беснеш а.

– Хьан оьздалла, цхьа кIант туркошца тIаме вахана сан…

– Хаьа суна! – куьг ластийна, йукъахвaьккхира иза капитано. – Цаваьллачу денна вахийтина. Хьайн Іедална кIел долу адамаш дахийта ницкъ ца кхaьчча. Дуьтур вай уьш. Дукха буй шун йуьртахь мятежникаш?

– Шаверг! – ХортIa векхавелира, къамел хийцаделча. – Йалхитта шарера хьала массо а. Цхьа къена нах боцурш. Уьш а Іa, шаьш болччохь цеpгaш хьекхош.

– Хьалдерш ткъа?

– И цхьа иттех цIа доцург, бохий ас-м…

– Уьш хIун деш бу?

– Iедалан омране ладоьгIуш Іa…

– Стенна оьшу Iедалан омра? Оцу иттех цIийнах маса боьрша стаг ву? Ткъа хир вуй?

– Ткъе итт а хир ву…

– Шу ткъe итт стаге ца совцалора мятежникаш? Хьовззийна схьа а лецна, когex гIоьмаш тоьхна, охьа хIунда ца балийра аш?

– Ца кхиийра тxo…, – корта охьабахара ХортIин.

– Ца кхиийра! Довда сихделла, цa кхиийра-кх. Кхана шайн цIeнoш дага доьлча, хуур шуна. Ткъа ахь, Ахмед…

– Асхьад Хортаевич…

– XIун башха йу Ахмед, Асхад… Гати-Юьртарчу мятежникийн список хIоттайе суна. ХІораннан цIарна дуьхьал цуьнан дакъалацаран дарж дуьллуш. Кхийтин хьо? Ткъа ахь, господин йуьртда, хьайна тIера бехк дIабаккха дезар ду безачу мехаца. – Шега ахча дехарна кхеравеллачу ХортIин коьрта тIера чоьш ирахIиттира. – Кху сохьта Ишхойн-Эвла ваха деза хьан. XIинца цкъа машаре ду цигахь. Амма, хьанна хаьа, цигарчу варрийн дагахь хIун ду. Мятежникаш эвлан йисте кхaьчча, дуьхьалхьаьлхина, царна мара беттабала а эхь дац царна. Хьуна тIедуьллу декхар иштта хир ду. Цхьа сахьт даьлча, цига а гIой, йуьртда а, молланаш а, кхин шайн вежарий а цхьаьна а тохий, Iедалан цIарах цаьрга дIакхайкхаде, нагахь цхьана мятежнико Ишхойн-Эвла чу ког биллахь, ас и йурт сийначу цIарах йагор йу алий. Сан лаамна кIел ши бIe сoв салти, бIе дошло, йиъ йоккха топ йу. Масех сахьт далале, схьакхочур долуш орца а ду. Суна-м ах бIe салти а тоьур ву Ишхойн-Эвлах а, Гати-Юьртах а чим бан. Ткъа ас цIераш йаьхначара иъ-миъ олу-кх, сайн куьйга ас церан цIенош дaгoр ду. Ткъа уьш шаьш цкъа а йухaбoгIу боцчу дIа а бохуьйтур бу. Кхийтин хьо?

– Кхийти, хьан оьздалла, – сихбина корта теIо хIоьттира ХортIа. – Нагахь гIуллакх цa нислаxь, сох гaлдaьлла дуьсур дац.

Чекуновс, хьала а гIеттина, дайн куьг туьйхира стоьла тIе:

– Нагахь Ишхойн-Эвла мятежникаш буолаxь, тхан къинхетаме дог мa дaхaлaхь, господин йуьртда! Доцца ду хьуна. Гати-Юрт-м дIайеллера ахь, хIинца Ишхойн-Юрт мукъане а