дуккха а бу. Царах цхьаберш накъосташа йарташка дIабигна, цхьаберш больнице охьабехкина. Когаш тIе ирахIитталурш шаьш дIабахна. ГIалагIазкхаша а, салташа а нохчийн цIенош, туьканаш отуш, талийна. И дерриг а Iедалца бертахь лелийна, нохчийн а, оьрсийн а барт ца хилийта, царна йукъахь мостагIалла кхолла.

– Далла бу хастам, хьо дийна висарна, – элира Федора Тимофеевича, лоьраца шен къамел хилча. – ДуьххьалдIа са чIогIа а хилла, ца леш висина хIара. Селхана тхо тIекхаьчначу хенахь xIapa гинарг хIокхуьнан къина воьлхур вара. Хьанна моьттура, xIapa дийна вуьсур ву? ХIинца, Хьамзат, дийцахьа воккхачу стагана тахана митингехь вайн хилла къамелаш. Алахьа цуьнга цига гулбеллачу оьрсийн а, нохчийн а къинхьегамхоша Iедалан и Iаьржа гIуллакхаш бехке до. Оьрсийн къинхьегамхойн, со санначу къечу гIалагIазкхийн цхьа а тайпа хьагI-гамо йац нохчашца. Мелхо а, шуна улло а хIиттина, паччахьан Iедална дуьхьал къийсам латто, иза дохийна дIадаккха, шуна а, тхайна а маршо йаккха, цхьа вежарий а хилла даха лаьа тхуна. Къийсамехь вай цхьаьнакхетча, шена дуьхьал мел боккха ницкъ хир бу, хаьа Iедална. Цундела шен ма-хуьллу вайна йукъахь мостагIалла кхолла а гIерта. Селхана оцу гIалагIазкхаша динарг дан шайна дага а ца деана. Iедало ахча а делла, хьерабовллалц къаьркъа а малийна, нохчашна тIехецнера уьш. Ткъа муьлш бара и гIалагIазкхий? Къуй, талорхой, адамашдайархой, цхьана дашца аьлча, куьйгаш гоьллелц цIийх дуьзна зуламхой. Лецна лаьттина а, шуна тIехь и акхалла йийриг набахтера арахецна а. ХIокху махкахь а, йерриг Россехь а халкъ паччахьна, Iедална дуьхьал карзахдаьккхинарш ламанхой, жуьгтий, эрмалой, кхиболу инородцаш а бу бохуш, церан лерехь зурма а лекхна. Шу оьрсашна, yггap хьалха, гIалагIазкхашна дуьхьал ду, оьрсий, гIалагIазкхий хIокху махкара дIалахка шу гIевттина бохуш. Уьш дерриг а Iедалан, хьолахойн, черносотенцийн питанаш ду. Цхьаболчу нохчаша зуламаш до гIалагIазкхашна а, муьжгашна а. Ткъа гIалагIазкхаша а, салташа а бехк-гуьнахь боцчу нохчашна таIзарш до. Селхана санна. И шиний агIорхьара зуламхой ца совцалуш ма дац Iедал. Цунна ца лаьа уьш совцо. Мелхо а, гIалагIазкхашна герз ло нохчашна дуьхьалдаккха. Вукху aгIop, нохчийн зуламхой таIзарза маьрша буьту. Цаьрга оьрсашна зуламаш дайта. Нохчийн а, оьрсийн а барт ца хилийта. Царна йукъахь машар ца хилийта, мостагIалла латто. Амма вай мостагIий дац, хир а дац цкъа а! Паччахь а, хьолахой а, церан Iедал а ду вайн йукъара мостагI. Цундела, тешалахь, сан доттагI, догIур ду цхьа сирла де, и вешан йукъара мостагIий вай аьтта дIа а баьхна, цхьана ден-ненан доьзал, цхьа вежарий хилла, бертахь, машаре, ирсе дехаш!

Хьамзата и къамел гочдича, охьа а хиъна, хIусамден куьг лецира Янаркъас.

– Хьамзат, алал хIокху шинга, нохчий кху дерригенах кхета боьлла. Оха цхьана а хIуманна бехке ца до оьрсийн халкъ. БIеннаш шерашкахь тхо хIаллакдарна а, тхоьгара маршо дIайаккхарна а, тхуна тIехь къиза Iазап латторна а, селханлерчу акхараллина а бехке паччахь а, хьолахой а, церан Iедал а дуйла, хаьа тхуна. Паччахь а, хьоладай а, и селханлера зуламхой а – уьш ма дац оьрсийн халкъ. Оьрсийн халкъ – иза шуьшиъ а, Сопият а, селхана суна уллохь эткаш йухкуш лаьттина миска оьрси а, шу саннарш а ду. Иштта, ахь санна, дийцира тхуна тхан йуьртарчу Iелас а, Овхьада а. Нагахь санна цаьршиммо дуьйцучух селхханалц сан шеко хиллехь, иза хаза кхоччуш дIайаьлла. Баркалла шуна. Аш Iожаллех со кIелхьарваккхарна ца олу ас и баркалла, ткъа шаьш суна довзийтарна, аш соьца лелийнчу гIиллакхна, шун оьздангаллина, аш сан даг тIера шеко, мекха дIайоккхуш, сан дог цIандарна. Суна дика хета селхана сайна йеттар. И де ца хиллехь, сан аьтто хир бацара шу довза…

Бераллехь дуьйна цкъа а бIаьргех хи ца даьллачу Янаркъин ши бIаьрг тIунбелира, балдаш дегийра. Шен осалвалар царах къайладаккха, гIайби тIе дIа а тевжина, йуьхь пенехьа йерзийра цо.

Хьамзата хиттира цуьнга мила ву а, мичара ву а. Янаркъас дийцира ша Нохчмахкарчу Гати-Юьртара хилар а, ша базара варан бахьана а.

– Доьзал буй хьан?

– Йоккха стаг йу. Доьзалхо а вац тхойшиннан. Ваша а, шича а вац.

Хьамзата ойла йира.

– XIapa сан хьеший оьрсий Iаламат дика адамаш ду. Делахь а, хьо кхузахь витар гIиллакхе ца хета суна. TIe, хIорш гаттехь, хала бохку. Говрийн гIудалкх а лаьцна, со волчу хьо дIавуьгур ву ас. ТIаккха гIала веана шун агIорхьара стаг лехна, хьо кхузахь ву, хьуна са ма гатде аьлла, хабар а тухур ду. Хьо гIатталучу хьоле ваьлча, хьан цIа дIа а вуьгур ву.

Янаркъас, паргIатваьлла, доккха садаьккхира.

4

Лаа ца аьлла, стеган дагна тIебоьду некъ гай чухула дIа бу. Шайна тIехь политически а, социально а нийсо цалатторна-м халла садеттара нохчаша. Сатоха халаниг мацалла йара. Ша тIейирзича, цо оьздангаллех, гIиллакхах ца вохош, зуламе ца вожош наггахь стаг а бен ца волу. Нохчийчоь къарйинчул тIаьхьа паччахьан Iедало дуьйш-дерзош долу ах латта нохчийн долара дIадаккхар бахьана долуш, хаддаза мацалла йара нохчашкахь. Мацалло, цIийнах а, йуьртах а воккхий, доьзална рицкъа лаха хьажавора доьзалан да. Кхузахь кхо некъ хуьлура цунна хьалха: йа гIалахь болх лахар, йа къола, талораш дар, йа, аренга охьа а вахана, гIалагIазкхийн, гIумкийн, гIебартойн хьолахойн латтанаш лелор. ГIалахь баха ховша бакъо йацара церан. Къоланаш, талораш дан массарна а ца лаьара. Бусалба дино дихкинера иза. Цундела нохчийн дукхахболу къехой кхоалгIачу новкъа бовлура. ГIалагIазкхийн доларчу махках нийсса ах, цара дуьйш-дерзош а доцуш, тIе къух даьлла, эрна Iуьллура. Цундела цига гIертара нохчий. Нохчмахкара бIеннаш доьзалш бара ханна лело мехах латта оьцуш йа йолах белхаш беш хене бовлуш. XIopa шарахь ах миллион сом гергга ахча токхура нохчмахкахоша оцу керлачу мехкан дайшна. ХIетте а Iедало шен политически Iалашонашца гIалагIазкхашна дихкинера нохчашна а, гIалгIашна а мехах цхьана ханна лело латта далар а, йа йукъахь леладайтар а. Цара кхечу къаьмнех болчу нахачул уьттазза сов мах белча а. Iедал кхоьрура, гIалагIазкхий а, нохчий а цхьаьна баха хевшича, балхахь цхьаьна нисбелча, церан къехошна йукъахь гергарло, доттагIалла кхолладаларна, Iедална дуьхьал къийсамехь, цхьабарт а хилла, уьш цхьаьнакхетарна. Цундела гIалагIазкхийн станицашна уллохь нохчаша йехкина кегий кIотарш йоха а йеш, уьш шайн йарташка дIахьийсабора Iедало.

Иштта, пхи шо хьалха Теркал дехьара цIа бахкийтинчарех цхьаъ вара Iаьрчхехь, лаьттах тоьла а йаьккхина, охьахиъна Жаьнтамаран Мусха.

Цхьана дийнахь, сагатделла, хьаннашкахула волавелла лелаш, Iаьрчхе кхаьчна Iела керлачу жимачу ирзо тIе нисвелира. ХIинца а кIуьрзах цIанйалаза йара хедийнчу диттех йисина, керла маргIалш тесна йуьхкаш. Пачхьалкхан а йа нехан а долара хьун хьаькхна, олийла дацара и ирзо долчуьнга. Кхин дIаса шордан таро йоцчохь даьккхинера иза. Басе шершина Iин чу а йеана хIоьттинчу торха тIехь даьккхинчу цунна гобаьккхина, ала мегар долуш, лоха берд бара.

Мокхачу басахь, уьшалан хьожа йетталучу,