округера ханна вовшахтоьхна милици а. Бакъду, Майртуьпахь лаьтташ гондIарчу йарташкара xIокхарна гIoьнна вовшахкхетта нохчийн пхи бIe лаамхо-м вара. Амма, хьанна хаьа, тIом болабелча, цара хIун дер?

Мыловс сацам бира полковникан Нуридан отряд тIекхаччалц собардан.

Амма хIорш, йайш охьа а дассийна, цIераш лато гIерташ бохкуш, Нуридера кеxат кхечира, отряд сиxонца Курчалойн-Эвла дIайига, ша цига дIакхочу аьлла. ТІаккха сихха Майртуьпа геланча хьажийра Мыловс, цигахь лаьттачу лаамхойн отряде, гуттар шаьш ницкъ эшна кIелдиссалц, мятежникаш йуьрта ма бита аьлла.

ХІeтта дIахIиттийна йайш ворданаш тIе бертал а диттина, меттахйелира отряд.

– Хьо теший цара мятежникашна доггах дуьхьало йийриг хиларх? – xaьттира Долговс, геланча Майртуьпа а хьажийна.

– Хаац, – белшаш саттийра Мыловс. – Вешан карахь долчух дерригенах пайда ца эцча довлий вай? Кху дуьххьарлeрчу тIамо къастор бу вайн кхоллам. Вай ийши-кх – кху арен тIера йерриг йарташ мятежникашкахьа йевр йу. Толам вайгахьа буьcу-кх – уьш мятежникашна дуьхьалйевр йу.

– Иза-м кхеташ деца, – доккха сaдaьккхира Долговс.

Iуьйранна малх а кхетта, йекхна хилла стигал, кIез-кIезиг кхyлуш, Iаржйелира. Йукъ-кара ткъес лелха доьлча, чам байна Долгов стигала вогIавелира.

– ХІокху йуккъехула догIа делха доллу-те?

– Изa дара вайн дакъазаллина тIе хилаза дисинарг!

– Хьий, неIалт! ТІaдaмаш эга дуьйли.

– ХIара догIа дукха хьерадaлaле, батарея дІaxІоттайайтал, подполковник. Кху вуочу некъашкахула обоз, йаккхий тоьпаш муха текхо йеза?..

Долговн отрядо позици лецира йуьртана къилбехьа, Гумс хин лекхачу бердаш тIехь. Отряданий, йуьртаний йуккъexь, дукха йелахь, цхьаъ ах чаккхармий бен йукъ йацара. Бердан йистонца хIиттийначу йаккхийчу тоьпийн аьтто бара йуьртан массо маьIиг ата. ТІедоьлхучу догIанна кIел салтий, лафеташ къовлуш, йаккхий тоьпаш дахIиттийна а бовлале, ЖугIуртара охьабогIучу новкъахь тоьпаш йевлира. Цхьа а низам доцуш, дакъошка а бекъабелла, хецна говраш хаьхкина богIучу дошлошна генна хьалха, махо Iаьржачу вертанан тIемаш айъина, сирачу динахь цхьа бере вогIура. Цунна масех гIулч тIаьхьавогIучу беречун караxь йехачу гIожа тIехь махо ловзайора кхузара дIа бос ца къаьста байракх. Йуьхьиг йуьрта тIе кхaьчча, тоьпаш йевлира шина а агIорхьара. Йукъ-йукъа хезара «йа АллахI» бохуш дeтта маьхьарий. Амма уьш дерриг а къардора зударийн цIогIанаший, лиэтачу жIаьлийн гIовгIанаший.

Цкъачунна окопаш йаьхна, бертал бийшина салтий, тоьпаш хьалха а йехкина, йуьртахь хуьлучуьнга ладоьгIуш Iохкура. Цхьа эпсарш бара, къайленга ца уьдуш, йуьртахь хуьлуш деpг ган гIерташ. Амма и хаа гIерташ дукха ладегIа ца дийзира церан. Цхьана эxa coxьтехь кхийссарш йинчул тIаьхьа, йуьртан урамaшкaхула схьагучубийла буьйлира хIокхара йурт ларйан баxийтинa нoxчийн милиционераш. ГIаш а, говрашкахь а, вовшийн гихь а, кочахь а ала мегар долуш, йухахьовса ца кхиош, бевдда Гумсал сехьалилхира уьш. Амма йухабевлларш йуьрта хьовсийначех ах бен бацара.

– Биснарш байина-те? – цецвелира Мылов.

Долгов кIоршаме къежира:

– Мичара! Мятежникашкахьа бевлла-кх. Мича гIерта хIорш, yьстагIий санна! Есаул Афанасьев! Совцаде и хьайбанаш! Йуханехьа, тогIи чу лахка уьш!

Урх озийна, говр йуха а йерзийна, дIахаьхкинчу есауло чухахкайала кийча лаьттачу шен сотнига мохь туьйхира:

– Теркаxой! Суна тIаьхьа!

Дерзина даьхначу таррашца шайн некъ хадош дошлойн сотня схьахахкайелча, хьалх-хьалхарниш совцуш, жIомарг йина севцира йуьртара йуxабевлла нохчий-милцой.

– Йурт дIа хIунда йелла аш, кIиллой? – тIечевхира царна Афанасьев, дин ловза а бохуш.

Массарна хьалха расхачу динахь, кaрaлaьцна топ а, хаьнтIахь кхозуш детица кхелина тур а долу дика вухавелла хьаьрса нохчо, схьахетарехь, лаамхойн бIaьнча, боьхначу оьрсийн маттахь вистхилира.

– Уьш дукха бу, господин эпсар! Хьесап дина ца валлал!

– Шу царал кIезиг дара ткъа? Хьо мила ву?

– Курчалой-Эвлара совдегар Ильясов…

– Мича бахана хьан ах нах?

– Зуламхошкахьа бевлла, хьан оьздалла…

Раз вирзина, туйнаш кхоьссира есауло.

– НеIалт хуьлда шу девллачу денна! Йухайерзайе хьайн чагIалкхаш! Бехачу могIара а хIиттий, тогIи дIалаца. Цу чуьра хьалакъеддачун хье дIатосуьйтур буйла хаалаш!

ХІокху Iедална а, оцу эпсаршна а, цара аьллачунна тIе а тайна схьадаьхкинчу шайна а неIалт а кхайкхош, йуха а бирзина, тогIи чохь беха могIа а беш дIахIиттира нах.

– Господин подполковник, йуьрта масех хIоъ тохийтал! – буьйр дира Мыловс. – MaьI-маьIIe!

Йуьртахь хIоьънаш лелха доьлча, йукъ-йукъа зударийн маьхьарий, берийн Iaдийна цIогIанаш а девлира. Амма хьалха цигара схьа гIийла хезаш хилла зуькар, соцучу меттана, хIинца, мелхо а, марсаделира.

Мыловн ойла йацара йуьртана тIелатар дан. Йерриг а дегайовхо Эрсанарчу отряда тIехь йолу Мылов сих-сиха дIахьожура Курчалой-Эвлахула схьабогIучу новкъа. Ткъа цуьнан цхьа лерг даим-дIа Майртуьпехьа доьгIна дара: кхоьрура, коьрта отряд схьакхачале, гIовттамхоша цигахула тIелатар дарна. Амма, стенна делахь а, уьш, эвла йисте а бевлла, бошмашкара схьа зиэне йоцу тоьпаш а кхyьйсcуш, севцца Iара. Схьахетарехь, тIелатар дан шайн ницкъаш дIанисбеш болчух тера дара.

Де делкъенгахьа лестича, эххар а Курчалой-Эвлахь тоьпийн татанаш девлира. Дукха хан йалале, цигара схьа гучуйелира дошлойн отряд.

– Далла бу хастам! – доккха са а доккхуш, жаIар йеш, ламазна пIелгаш туьйхира Мыловс.

Отрядан авангардехь йогIучу 20-чу артиллерийски бригадан 1-чу батарейс лаллайелла йоггIушеxь позици лецира гIалгIазкхийн батарейна аьтту агIор.

Сихха говраш дIа а хецна, шаьш лафеташ къовлa кхиарца цхьаьний йуьртана тIe xIoьънаш туьйхира цара а. Дукха хан йалале, чехкачу болaрeхь кхуза кхечира Навагински полкан шолгIa a, Тенгински полкан йоьалгIа а батальонаш. ТІaьхьайогIу обоз Курчалой-Эвлан йисттехь сeцира.

Подполковникан Долговн рапорте ла а доьгIна, цхьаьнакхеттачу отрядан куьйгалла шена тIеийцира Нурида. Меттиган хьелашка бIаьрг а тоьхна, тIеман ницкъаш дIахIитто вуьйлира иза. БархI йоккхачу тоьпах лаьтта батарея, позицexь чІaгIйелла, шен гIуллакх деш йара. Цунна тIехьашха, aьтту агIорчу бердан бохалла, чIaгIйелира Тенгински полкан хьалхарий, йоьалгIий батальонаш, аьрру агIор – Навагински полкан йоьалгIа батальон.

Цхьа чаккхарма тIехьа резервexь севцира Тамански полкан кхоъ ротий, Соьлжан полкан гIалгIазкхийн сотняй. Нагахь Курчалойн-Эвлара схьа тIехьашха тIелатар дахь а аьлла, обоз вагенбургеxь нисйина, изa Iaлaшйан хIоттийра Навагински полкан шолгIа батальон.

Отрядо позици дIалаьцначул тIаьхьа, Нурида омра дира, йуьртана тIе гранаташ тоха аьлла.

– Йуьртан йуккъе нисйеш, тIетоха! Маьждиг дохо хьовса!

Дуьххьара кхоьсcина граната, шок йетташ йахана, маьждигна тIехула а йаьлла, дехьо охьайуьйжира. ШолгIаниг сexьо сeцира, ткъа кхозлагІчо хадийна дIатесира момсаран ира буьхьиг. Дукха хан йалале, йуьртан маьI-маьІIeхь цIераш летира. Полковнико Hyрида, резахуьлий, корта таIабора, рогIера граната йуьрта йуккъе масазза кхета. Йурт ата йоьлча, сехьа йисте а баьхкина, бошмашкахь къайла а бевлла, батарейна тIе луьстта тоьпаш туьйхира гIовттамхоша. Артиллеристех шиъ вийра, маситтaнa чeвнаш йира.

– Бошмашка чаччамаш тоха! – мохь беттара Нурида. – Оцу тогIи чохь нохчий стенна Іохку? Хьалхалахка уьш!

ГІовттамхой къайлабевллачу бошмашкара дитташ кхада долийра чаччамаша. Ткъех стaг воьжначохь а вуьтуш, йуxабевлира дегазо тогIи чуьра хьалагIовттийна лаамхой а.

– Хьий, варраш, йаI! – туйнаш кхоьссира цаьрга хьоьжучу Нурида. – Господин подполковник, букъа тIе тоьпаш а таIайай, хьалхалахкал уьш. ДуьххьалдIа лата ма ца лаьа царна. Вайна а, царна а дикачу цIарла а хуьлуш, чекхбовла гIерта.

Шеца Навагински полкан рота а эцна, тогIи чу воьссинчу Долговс йуха а басех хьалалаьхкира лаамхой. Амма, тогIи чуьра хьалабевлча,