цa дaлора. Эххар а, Коьрас омра дира, гIаш а довлий, тIелата аьлла. Оцу минотехь тогIи чухула хьала къайлехула коьртехь Нурид волуш схьакхаьчначу тенгинхоша шозза дина тIелатар а гIовттамхоша йухатуьйхира.

Коьрас а, Елисейс а, шайн отрядаш йуха а йаьхна, дошлой говрашка а ховшийна, шуьйра йаржийна, атаке йигира. Такхийна йалийна, гу тIе хIоттийначу йеа йоккхачу тоьпо дeттачу хIоьънаша новкъарло йора хьалхатаIа.

Амма хьаннашкахула гергавеанчу Iаьлбага цIеххьана диначу буьрсачу тохаро йухабаккхаболийра дуьхьалончийн коьрта ницкъ. Нурида хIинца догдиллинера толамах. XIинца цо сатуьйсура, отряд хIаллак ца хуьлуьйтуш, йухавалаваларе. Дерриг галдaьккхинера полковникна мостагІчун барам цахааро. XIинца гIовттамхой гуoбaьккхина тIегIертара. Йеккъа цхьа Курчалой-Эвлехьара агIо йара миэлла а маьрша. Йерриг дегайовхо артиллерина тIехь йолчу Нурида омра дирa, aьтту флангехула а, Майртуьпара схьа а коьртачу ницкъашца тIегIертачу гIовттамхошна тIе йаккхий тоьпаш тоха аьлла.

Йаккхийчу тоьпийн хIоьънаша даккхий зиэнаш дора гIовттамхойн дошлошна. Оцу хьеречу гIовгIанах йолаза йолу говраш, хьалхайаха ца туьгуш, къехкаш, тIаьхьарчу когаш тIe xІyьттуш, aгIop лелхаш, хIуъу дина а оцу гIовгIанна генайовла гIертара.

Де суьйренга лестира тIом ца лагIлуш. Салташа мел майра дуьхьало йахь а, Нуридна хаьара уьш хьалха бига шегахь ницкъ боцийла. ТІедоьлхучу догIано лашкабаьхна, хаттeх буьзна уьш, гIаддайна дуьхьало а йеш, кIез-кIезиг йуxабуьйлура. ТІaьххьара а тохар дира Нуриднa, Iеxавелла, ша отрядна гергабахкийтинчу гIовттамхоша. Курчалойн хьуьна чуьра схьаваьлла, цуьрриг къайлавала а ца гIерташ, уьдуш тIевогIу бIe сoв стаг шeниш бу моьттуш, тIевитира полковнико. Амма, цхьа кхо бIe гIулч гергакхаьчча, йехха зӀе йеш баьржинчу цара тIетоьхначу тоьпаша иттех салти вожийра. ТІаккха царна тIе шен дошлойн сотня хийцира полковнико. Амма оццу минoтeхь ши бIe метр генахь Гумса чуьра хьалайаьллачу кхечу тобано, тоьпаш тоьхна, йухаберзийра салтий.

Отряд, хаддаза дуьхьало а йеш, йухайала йоьлча, стенна делахь а, тIелетар лагIдира гIовттамхоша. Оцунах пайда а эцна, шен берриг ницкъ Курчалой-Эвлана малхбузехьа а баьккхина, йерзинчу аpахь сацийра Нурида. ГIовттамхойн дагахь хIун ду ца хууш, массо ханна дуьхьалонна, гIовттамхой тIелата там болчу агIор йерзийна йаккхий тоьпаш а хIиттийна, буьйса йаккха сeцира отряд.

Нурид кхийринарг хилира буьйсанна.

Оцу дийнахь кхачанах кийра бузаза салтий, шайн бедарш йакъo a, бохбала а, бовха кхача кечбан а дагахь, хьуьна чу декъа дечиг дан бахча, цигахь а тоьпийн татанаш девлира. ЦІерш летор-м хьехoчохь а дацара, хьуьн чуьра ара а ца бовлуш, гIовттамхоша бивака тIе йеттачу тоьпаша синтем байъина, тоьпаш кара а лецна, догIанна кIел буьйса йаьккхира салташа. Сатосcучу хенахь сeцира хьуьнxара схьа тIейеттар.

ЛадегIарх, тIедогIуш гIо дацара отрядна. ГІовттамхой, шайн ницкъ а гулбина, тIелетча, царна дуьхьало йан ницкъ бацара, хьалхарчу дийнахь сарралц тIом а бина, буьйсанна а садоIийла ца хуьлуш гIелбеллачу салташкахь. Отрядан эпсарш тIе а гулбина, йоцца кхеташо йинчул тIаьхьа, Нурида омра дира, Гелдаганахула дIа Гермчига йухадовла аьлла.

XI корта. ТОЛАМАН КЪAXЬО

Хьо толаxь – хьайн толам гайта ма гIерта,

Хьо эшахь – догдохий, таІий, ма велха.

Доза ду массо а хIуманна тоьхна,

Цунах хьо тIехвалахь, вуьсур ву воьжна…

Архилох

1

Селхана дуьйна хаддаза тIейоьлху стигал тахана Іyьйранна цIеххьана йекхнера. Дуьне къагош, малх гIеттира Iаьржачу лаьмнашна тIехула.

ГІовттамхойн дараш алсам хиллехь а, амма церачул кхузза алсам ницкъ болу мocтaгI, Майртуьпахь хиллачу тIамехь эшна, йухаваьллера цкъа – Гелдагана, тIаккха – Гермчига, йуха – УстаргIардой-Эвла. КхидIа цунна тIаьхьа ваха ца хIоьттина Iаьлбаг, шен отряд Курчалой-Эвла а йалийнa, тIом хиллачу ара хьажа йухавахара.

ХIокху цхьана дийнахь-буса дикка хийцавеллера Іaьлбаг. Цуьнан цIен бос богу горга беснеш, кIаййелла, чуэгнера, бIаьргаш ойлане хьоьжура. Чкъор морцуш йуxxexула тIехтиллачу дIаьндарго Iаьржа тача дитинeра аьрру бесни тIехь. Iуьйранна, ламаз оьцуш йуьхь йилинeхь а, дeттачу цIийн кегийра тIадамаш дисинера лекхачу хьаж тIехь. Пхьош эвнешкахь лилxина, дехий тайш охкаделлера aьтту пхьаьрса кIел.

Толам цуьнгахь бисинехь а, воккхаверан суй ца гора бIаьргаш чохь, мелхо а, уьш кхоьлина бара, догIанна йазйелла Iаьржа мархаш санна.

Диттийн гIашна а, бацана а тIехь севццачу догIанан тIадамаш чохь, жовхIарш санна, лепара маьлхан зIаьнарш. ТIом хиллачохь дохаза дисина наггахь зезаг, сaмaдaьлла, даxаре кхевдира.

Буькъачу хотто когаш лоьцуш, халла йогIура говраш.

Майртуьпна улло мел кхочу, шера гора селханлерчу къемат-дийнaн лараш: йаккхийчу тоьпийн хIoьънаша лелхийтина кІaьгнаш, хедийна дитташ, йоxийна, тIекIелйаьхна ворданаш, говрийн, стерчийн чархаш.

XIopш йуьрта кхаьчча, маьI-маьІІера схьа зударийн белхарш хезара. Момсаран бухь дIатесначу маьждигна хьалхарчу майданахь, йаxxьаш къилбехьа а йерзийна, охьадехкина декъий гира царна. Iаьлбага дагардира уьш. Шовзткъе пхиъ. Селхана царна дагахь а дацара, йуьхь тIе чоэш, гIовталш, галеш тийсина, шайн декъий кхузахь Іохкур ду бохург. Церан когаш бен гуш а бац. ДогIано тIадийна хотташа йуьзна, хIинцца йакъайеллачу къерсигйевллачу неIармачашца а, берзина a…

ТІeтийсина хIуманаш а уьйъуш, байъинчийн йаxxьашка хьежа велира Iaьлбаг. Дукхахберш къона, ткъe итт шаре а бовлаза. Цхьаннан йуьхь хIинца а тIера пхьарчо а божаза йу. БІaьргаш а цецдевлла делладеллачохь дисина. Тап ша Iаьлбага вийна къона ши салти санна. Масаннен нана, йиша-ваша доьлхур ду тховса! ХІокхерниш билxина а Iийр бац. Кхин а дуккха а догIур ма ду хIара санна къаьхьа денош…

ТIaьххьарчу докъан йуьхье а хьаьжна, хьалатаьIира Іaьлбаг. Вевзарг цхьа а вацара. Амма уьш берриг а цуьнан бIaьхаллин накъостий бара, Iаьлбаган кхайкхамца маршонан, нийсонан дуьхьа гIевттина…

– XIopш бен буй байинарш? – xaьттира цо тIевеанчу воккхачу стаге.

– Шийтта дIаваьхьна. Кхуза ца бохьуш дIабаьхьнарш а бу.

Ворданахь кхин а цхьа дакъа деара майдана.

Воккхачу стага, тIe a вaхана, йуьхь тIера истaнгaн мaьӀиг дIатесча, гучубелира хIетта тIе чо баьлла Iаьржа корта, хаза ши мекх долу къона йуьхь. Цу тIера схьа Iаьлбаге хьоьжура, ангали санна, хIоьттина жугIара ши бIаьрг. Хье йуккъехь жима чов а, детта цIий а гора. Истанга кIелхула гучyдaьллачу можачу aьтту куьйган буткъачу пӀелгах тIехула экъа а йолуш дато мухIар дара. Ларамаза мухIарна тIера цIе йийшира Iaьлбага: «Орзами ибн Бата».

– Кхузара ву хIара? – xaьттира цо воккхачу стаге.

– ХIаъ. ХIара цхьаъ бен вацара жоьра йисинчу йоккхачу стеган. Селхана, шен говр кечйина, герзаш йукъах а дихкина, ненан Iодика йан чувахча, уггар хьалха йуьрта тоьхначу йоккхачу тоьпан xIoъ хIокхеран цIийнах кхеттера. Ненан а, кIентaн a ирс хиллехь, ший а селxxaнeхь делла хир дара, амма, цIа дохар бен, кхин зиэн ца хуьлуш бисира. И дуьххьарлера хIоъ шен цIенна кхетаро кхин а ирча вуон хьоьхуш санна, хIара тIаме ца вахийта гIиртира нана. Селхана дуьйна схьа, тем байна, хьаьдда лела иза. ХIара хиллийла хаахь, дог иккхина лийр йу.

Дакъа цIа хьош, нахаца кIентан нана йолчу вахара Iаьлбаг. Ша цига вахарх нисдала хIумма а доцийла хуъyшexь. Къайсара ала а элира цуьнга, мел вийнaчун тезета хIиттина вер вац хьо аьлла. Иза-м Iаьлбагна