// Proceedings of the 8th Conference of the International Committee for the Conservation of Mosaics (ICCM). Wall and Floor Mosaics: Conservation, Maintenance, Presentation. Thessaloniki, 29 October – 3 November 2002. Thessaloniki, 2005. P. 501–508; Mastora P., Raptis K.T. The Re-Discovery of Painted Mortar Frames… P. 491–492.

145

Mastora P., Raptis K.T. The Re-Discovery of Painted Mortar Frames… Р. 492.

146

Bakirtzis Ch., Kourkoutidou-Nikolaidou E., Mavropoulou-Tsioumi Chr. Mosaics of Thessaloniki… Р. 48–127.

147

Bakirtzis Ch., Mastora P., Pitsalides N. The Conservation of the Mosaics of the Rotunda in Thessaloniki: An Act of Discovery // The 10th Conference of the International Committee for the Conservation of Mosaic. Palermo, 20–26 October 2008 / Ed. by D. Michaelides. Palermo, 2014. P. 235–246; Mastora P., Raptis K.T. The Re-Discovery of Painted Mortar Frames… Р. 490–491. Fig. 3.

148

Ξυγγόπουλος Α. Ἡ τοιχογραφία τῆς Ἀναλήψεως ἐν τῇ ἀψῖδι τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Θεσσαλονίκης // Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίς. 1938. Ἀθῆναι, 1940. Σ. 32–53; Μαυροπούλου-Τσιούμη Χ. Η ζωγραφική στη Θεσσαλονίκη τον 9ο αιώνα // Πρακτικά συνεδρίου – εορταστικές εκδηλώσεις προς τιμήν και μνήμην των αγίων αυταδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου των Θεσσαλονικέων, φωτιστών των Σλάβων. Θεσσαλονίκη, 1986. Σ. 399–403; Kourkoutidou-Nikolaidou E., Tourta A. Wandering in Byzantine Thessaloniki. Thessaloniki, 1997. P. 64, 69. Fig. 72–75; Τσιγαρίδας Ε. Η μνημειακή ζωγραφική στη Θεσσαλονίκη κατά τη μέση και ύστερη βυζαντινή περίοδο // Το ημετέρον κάλλος. Βυζαντινές εικόνες από τη Θεσσαλονίκη / Επιστ. επιμ. Φ. Καραγίαννη. Θεσσαλονίκη, 2018. Σ. 78–79; Idem. Θεσσαλονίκη… Σ. 69–77.

149

Cormack R. Ninth Century Monumental Painting and Mosaic in Thessaloniki. Ph.D. Diss. London, 1968. P. 198–199; Μαυροπούλου-Τσιούμη Χ. Η ζωγραφική στη Θεσσαλονίκη… Σ. 409; Τσιγαρίδας Ε. Η μνημειακή ζωγραφική… Σ. 78–79; Idem. Θεσσαλονίκη… Σ. 73–76; Захарова А.В. Фрески IX–X в. в Македонии: проблемы развития стиля и датировки // ВВ. 2021. Т. 105. С. 223–241.

150

Bakirtzis Ch., Kourkoutidou-Nikolaidou E., Mavropoulou-Tsioumi Chr. Mosaics of Thessaloniki… P. 238–295 (с предшествующей библиографией); Mavropoulou-Tsioumi Chr. Hagia Sophia. The Great Church of Thessaloniki. Athens, 2014; Cormack R. After Iconoclasm – Forwards or Backwards? // The Mosaics of Thessaloniki Revisited. Papers from the 2014 Symposium at the Courtauld Institute of Art / Ed. by A. Eastmond, M. Hatzaki. Athens: Kapon editions, 2017. P. 105–111; Попова О.С. Мозаики в куполе церкви св. Софии в Фессалониках // ВВ. 2020. Т. 104. С. 261–272.

151

Bakirtzis Ch., Kourkoutidou-Nikolaidou E., Mavropoulou-Tsioumi Chr. Mosaics of Thessaloniki… P. 290–292; Mavropoulou-Tsioumi Chr. Hagia Sophia. Р. 16–17.

152

Cormack R. The Apse Mosaics of S. Sophia of Thessaloniki // ΔΧΑΕ. 1980–1981. T. 10. P. 111–135; Τσιγαρίδας Ε. Η μνημειακή ζωγραφική… Σ. 79; Idem. Θεσσαλονίκη… Σ. 58–60. Другое мнение высказала О.С. Попова, которая относит эту мозаику к раннему XII в.: Попова О.С. Два мозаических образа Богоматери конца XI и первой половины XII в. // Искусствознание. 2020. № 4. С. 266–279.

153

Πελεκανίδης Σ. Νέαι ἔρευναι εἰς Ἁγίαν Σοφίαν Θεσσαλονίκης καὶ ἡ ἀποκατάστασις τῆς ἀρχαίας αὐτῆς μορφῆς // Πεπραγμένα τοῦ Θ΄ Διεθνοῦς Βυζαντινολιγικοῦ συνεδρίου. Τ. 1. Ἀθῆναι, 1955. Σ. 404–407. Εἰκ. 81–83; Cormack R. The Apse Mosaic… P. 133–134; Djurić V. Un courant stylistique dans la peinture byzantine vers le milieu du XIe siècle // Zograf. 1984. T. 15. P. 15–23; Mavropoulou-Tsioumi Ch. Byzantine Thessaloniki… P. 99; Kourkoutidou-Nikolaidou E., Tourta A. Wandering… P. 209, 212; Τσιγαρίδας Ε.Ν. Η μνημειακή ζωγραφική… P. 79–81; Idem. Θεσσαλονίκη… Σ. 63–66.

154

Diehl Ch., Le Tourneau M., Saladin H. Les Monuments chrétiens de Salonique. [Monuments de l’art byzantin publiés sous les auspices du ministère de l’Instruction publique, IV]. Paris, 1918. P. 136. Pl. 56. В настоящее время от фресок на галереях остались только незначительные фрагменты декоративных мотивов.

155

Ξυγγόπουλος Α. Ἡ ψηφιδωτὴ διακόσμησις τοῦ ναοῦ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη, 1953; Stephan C. Ein byzantinisches Bildensemble. Die Mosaiken und Fresken der Apostelkirchen zu Thessaloniki. Worms, 1986; Nikonanos N. The Church of the Holy Apostles in Thessaloniki. Thessaloniki: Institute for Balkan Studies, 1998; Bakirtzis Ch., Kourkoutidou-Nikolaidou E., Mavropoulou-Tsioumi Chr. Mosaics of Thessaloniki… P. 296–353; ЛовердуЦигарида К. Изображение Богоматери в северо-восточном куполе церкви свв. Апостолов в Фессалониках // Образ Византии. Сборник статей в честь О.С. Поповой. М., 2008. С. 273–286; Τσιγαρίδας Ε.Ν. Η μνημειακή ζωγραφική… P. 88–91; Idem. Θεσσαλονίκη… Σ. 252–337; Τσιγαρίδας Ε.Ν., Λοβέρδου-Τσιγαρίδα K. Ο ναός των Αγίων Αποστόλων στη Θεσσαλονίκη (в печати); Яковлева М.И. Мозаики церкви свв. Апостолов в Фессалонике: проблемы иконографии, стиля и происхождения мастеров // Вестник РГГУ. Серия «Философия. Социология. Искусствоведение». 2016. № 1 (3). С. 127–139; Она же. Миниатюрные мозаичные иконы в контексте искусства раннепалеологовского периода. Дисс. канд. иск. М., 2020. С. 96–98, 119–133.

156

Ξυγγόπουλος Α. Ἡ ψηφιδωτὴ διακόσμησις… Σ. 3–5; Stephan C. Ein byzantinisches Bildensemble… S. 12; Nikonanos N. The Church of the Holy Apostles… P. 10–11; Яковлева М.И. Мозаики церкви свв. Апостолов в Фессалонике… С. 128; Она же. Миниатюрные мозаичные иконы… С. 120. Согласно другому мнению, мозаики в алтаре были, но не сохранились. См.: Bakirtzis Ch., Kourkoutidou-Nikolaidou E., Mavropoulou-Tsioumi Chr. Mosaics of Thessaloniki… P. 309.

157

Bakirtzis Ch., Mastora P., Vassiliadou St., Pitsalides N. Lessons Learned in Theory and Practice of Mosaic Treatments: the Case of the Wall Mosaics in the Church of the Holy Apostles, Thessaloniki, Greece // Proceedings of the 9th Conference of the International Committee for the Conservation of Mosaics (ICCM). Lessons Learned: Reflecting on the Theory and Practice of Mosaic Conservation, Hammamet, 29 November – 3 December 2005 / Ed. by A. Ben-Abed, M. Demas, T. Roby. Los Angeles, 2008. P. 57–63; Mastora P., Raptis K.T. The Re-Discovery of Painted Mortar Frames… Р. 492. Fig. 1, 8.

158

Μαμαλούκος Σ. Το καθολικό της μονής Βατοπαιδίου, Ιστορία και Αρχιτεκτονική. Αθήνα, 2001; Τουτός Ν., Φουστέρης Γ. Ευρετήριον της μνημειακής ζωγραφικής του Αγίου Όρους. 10ος – 17ος