– Наха дуьйцу-кх…

– Со хIунда цa Iеxало наха дуьйцучух?

– Хьанна хаьа хьан дагара…

Гуьлмаьндин тIомaца бIaьрхиш дIа а хьаькхна, йуха а кIоршаме Къайсаре хьаьжира йоI.

– Ахь ца вешаш цIе йоху ХортIин Овхьад хьол, Болатал догцIена, оьзда карий суна-м, Къайсар. БуритIара цIа веача, шена со хьехор хиъча, меллаша кху хин коьрте а веана, суна хIун хета хьаьжира иза. Делхьа, Овхьад, сан-м хьуна ала хIумма а дац, хьан хIусамнана хуьлийла суна-м йоккха сийлалла а ма йара, амма суна везаш кхин ву, ас цунна делла дош ду, бертаза ахь йигча а, суна иза цкъа а дагара вер вац-кх аьлла, ас шена жоп делча, цо соьга хIун элира, хаьий хьуна? Бертаза со шена ца йигийта ша йукъара ву, цунах ма кхералаxь, ткъа ваша воцчу Болатна ша ваша хир ву, хьуна баркалла хуьлда, элира-кх.

Къайсар, ша хIун аьлла жоп лур ца хууш, нуьйран бухкарш къyьйлуш, говрана гуонах хьаьвзира.

– Тхойшиннах нийса ца кхетта хьо, Деши, – элира цо, гаьллаш говрана бага а йоьхкина. – ХортIагIаьргахь безам бац тхан, хьерадаьллачу жIаьлешкахьчул башха. Амма Овхьадна ала хIума а дац. Цхьана а агIор. Куьце, майра, оьзда кIант ву. XIумма а шайн доьзале хьаьжна а воцуш. Овхьад дика кIант а, цуьнан да хьолахо а хилар ма ду тхо кхерийнарг.

Шен кIудал, схьаэцна, пхьаьрсах а тесна, Къайсаре хьаьжира Деши.

– Кхерам бац шуна. Овхьад сайна везаш хилча а, гIур йацара со цеpан керта. Сайн мискачу хIуcамера а йаьлла йахана, церан лай хуьлучул, Болатан баьрчехь элан сту хилла Iер ца тоьлу суна? – шен цIеначу, зевнечу озаца гIадйахана йелайелира йоI. – ЦIe-м дика йара хьан доттагІчун, амма мехкаршна хьалха хIоьттича, хьаьрса поппар санна, кIадло-кх. ХIан, марша Іойла хьо!

ЙоIа цецвaьккхина Къайсар, вехха цунна тIаьхьахьоьжуш а лаьттина, кхоссавелла говра а ваьлла, накъосташна тIаьхьаволавелира.

2

Эвла чу а ца воьрзуш, гIашлойн некъашкахула йуьстахйетташ, боккхачу новкъа а ваьлла, хьешаца дукъах охьавелира Болат.

Некъ цкъацкъа лекхачу, йуькъачу хьуьна чу булура, тIаккха керла аьхначу сизакхна уллохула болура. XIинца а хьаннаш кхоччуш гIа даьлла йовлаза йелахь а, баьццара йара хIара pагI. Кхаш дерриг аьхна ца девллехь а, тахана ца хезара ахархойн маьхьарий. Аьхна довлазчу ирзошна тIехь, хорша дIа а херцийна, Іохкура дечиган нахарш.

– Охана дина ваьлла хьо, Болат? – xaьттира Iаьлбага.

– Ваьлла. Дукха меттиг а йацара тхайниг.

– Хьуна кха деллий кхузахь?

– ХIан-хIа. Мичара ло иза? ДІо басара ножан лекха хьун йолу меттиг гой хьуна? Иза къастийна суна. Иза хьакха ницкъ ма бац сан. Аьрзун, Iелин кIентий анда a бoвлийтина, тIаккха цхьаъ дийр ду-кх.

– Шела дIа ца ваха ойла сецна хьан?

– Шелий? ДІa-м гIур ву мацца а цкъа.

– Цигахь гергара нах буй хьан?

– ЦIийнан нах хилар бен, гергара, шича-маьхчалаxь стаг вац. Винчу йуьрта, дай баьхначу метте бохуш, дІaгIepтaрг хир ву-кх. Воккхахиллалц Маккхалий, Iелaссий ца вахийти. ЦІa-цIе, бахам тарбина, вохуьйтур ву бохуш. Цара бохург герга ма-кхеччинexь, и шиъ, лаьцна, виги. Схьахетарехь, кестта хир дац сан винчу йуьрта верзар. Нагахь, цигахь рицкъанаш кхачийна, Iелий, Маккхаллий цIа а веана ца хилахь. Аьрзун кIентан шийтталгIа шо бен дац. Iелин воккхачу кIентан Iумаран хIинцца вуьрхIитталгIа доладелла. ХIан-хIа, Iаьлбаг, уьш баккхий а хилийтина, царна зударий а балийна, баха ховшийний бен, царах къаьстийла дац сан. Айза а, Эсет а гIорасиз йуьсу.

– Маккхалан доьзал хIун йу?

– КIант, йоI ду-кх. КІeнтан пхи шо ду, йоI, хIинцца ког боккхуш, хьаьдда-йедда лела. Маккхалан стунвежарша доладо шейн йишин берийн. И дIогара мекха баьккхина, шардина ирзо Маккхалан ду. Уьш ца хиллехь, шинa бeрaцa Кoвсар а йуьсур йара сан кочахь.

– Шела сих-сиха воьдий хьо?

– Bоьду, дера.

– Кегийрхой дукха бевзий хьуна цигара?

– Дукха-м ца бевза, делахь а, дикка бевзaрш-м бу сан.

Iаьлбага Шелах лаьцна хеттарш стенна до-те аьлла, цецвелиpa Болат. Ткъа важа, хаттар а дой, вехха ойла йеш соцура.

– МIaьчига дийний шен кха?

– Дийна, дера. Цой, Васалий, шаьшшиннан стерчий а доьжна.

– Зуда Iаш йуй МIaьчиган?

– Дукха резахилла. Iайшат а ма йу, МІaьчиг санна, цхьа пекъар.

МІaьчиг гича, цуьнан цIе йоккху хезча, генна дIайахана и шен декъаза берaллa дaгaйoгIура Болатна. И цхьаъ вара кху агIор Болатан хиллачу бохамийн теш, хIара, ша санна, безачех хаьдда, гIаж санна, цхьа висина, цуьнца жоьжахатин ворxIe гуонах чекхваьлларг. ХIинца Болатна карладелира ши эзар сов адамийн гIаларт даймахка йуxaдeрза новкъадалар, шаьш Арпачай кхачар, цигахь туркоша шайна тIе йаккхий тоьпаш тохар, дийна бисинарш, гуонаха ха а даьккхина, йухабигар…

БIaьстeнaн йуьххьехь Турце кхелхинчу ткъе кхаа эзарнах гурале дийна висинарг иттех эзар бен вацара. Оцу Iай хIорш дIacабаржийра Турцин къилбен агIонца. Борц санна. Масех доьзал цхьана йуьрта а нисбеш. Iа чекхдалале оцу итт эзарнах а нийсса ах хIаллакьхилира. Мацалло, махкалло, цамгарша хьаькхира. ШолгIачу бIaьстенга ца йелира Болатан нана Хеда а, жима йиша Човка а.

Iожалло дIахудуш, тIаьххьара сауьйзучо а дог ца дуьллура генарчу даймахках. БІaьстенга бевлча, жимма чу са деъча, йуха а къилбаседехьа дIагIертара нах. Кегийрачу тобанашца. Бераш, зударий, къенаниш цхьаьна. Даллалц дIагIерта-кх, бохуш. ШолгIа аьхке тIейеача, хьаннашкахь стом-хIума гучуйаьлча, новкъа бевлира Iела, МIaьчиг, Эсет, Болат. Маккхал вацара цаьрца. Хьалха Мушехь висина иза кхин ца кхийтира царах.

Массарна а моьттура, Россин дозанна тIедевлча, атта хир ду. Амма иза аьттехьа а ца хиллера. Бахархой-м, дера, гIертара xІокхеран гIо дан. Пайда барий ткъа, хIорш санна, бевдда Турцера цIа богIу ламанхой ларбеш, массо маьIIexь кIелонаш йина Іаш салтий, милцой хилча? Ведда вогIу ламанхо лаьцначу стагана кхаъ биллинера Iедало. Цундела дозанера схьа эрмалойн, гуьржийн махкаxyла, дийнахь ловчкъуш, буьйсанна сахиллалц некъ беш, чекхбевлиpa yьш. Йартех, некъахойх а къехкаш. Лаьмнaшкaхула, гIашнекъашкаxула. Стоьмаш, йараш йууш. Экха, олхазар лацаделча, кхача а тарбеш. Къаьсттина ницкъ хиллера бераца йолчу Эсетна. КIант вузо шура ца тоьура ша а мацалла леш йоллучу цунна.

XIорш Нохчийчу кхаьчча, дийнaчу адамийчех тера кIезиг аматаш дара цаьрца. Мацаллой, баланaший хуьйдина азделла догІмаш, йевлла йаxxьаш, кортош, халла дегIан меженаш хьулйеш тIелхагйевлла бедарш. Амма, цIа кхаьчча а, и мисканаш, схьа а лоьцуш, Сибрех дIахьийсош, Iедал лаьттара бухахь а…

– Тешаме буй хьан доттагIий? – oйлaнeх йукъахвaьккхира изa Iaьлбага.

Болат, ца кхеташ, дуьхьалхьаьжира.

– Шелара хьан доттагIий тешаме буй, хоьттура ас-м.

Болатна хаьара дарц дала гергадуйла, амма маца, мичхьара долалур ду – иза къайле йара цунна. Кху Гати-Юьртахь Болатан карахь итт стаг вара, Къайсара омра динчу минотехь, герз буйнахь дойшна тIе хаа кийчча хила везаш. Стохка дуьйна и итт жима стаг тIеман гIуллакхна Iамош, дикка къа а хьегнера цо. Амма Болатна ца хаьара Къайсарал лакхахь мила ву. Цкъацкъа лакхарчех цхьаъ