шариIатан низамаш а тергал ца дора. Халкъан йукъара гIуллакхаш, гIиллакхаш дийцаре дан, сацамаш тIеэца гуллуш мехкан къанойх вовшахтоьхна Мехк-Кхел йара церан, амма цуьнан сацамаш дIакхайкхор бен, уьш кхочушбойтуш Iедал а, йукъараллин ницкъ а бацара.

Хьекъалечу, оьздачу стагах бIаьрг ца бузура нохчочун, цунна хьалха суждане ца воьдура иза, майрачу, ницкъ болчу, къизачу стагах бIаьрг бузура, цуьнга ладугIура, цунна тIаьхьахIуттура. Нохчашна тIехь ахь Iедал муха латтадора аьлла, шега хаьттича, имам Шемала жоп деллера: шен омра, шен низамаш кхочушдан дуьхьало йинчеран кортош а дохуш, уьш кертан хьокхаш тIе а духкуш; и кортош гина нохчо, чуха санна, эсала хуьлура аьлла.

Оьрсийн колонизаторшна уггар йеха а, луьра а дуьхьало йинарш а, церан эскарш тIехь толамаш баьхнарш а, церан эскаршна даккхий зенаш динарш а, ламанан халкъийн маршонан къийсамехь хьалха а, коьртехь а хилларш, и къийсам хIинца а ца сацош, шен ницкъ ма-кхоччу дуьхьало йийриш а xIapa къармазе, маршо йеза нохчий бара. Ламанан къаьмнаш даим а карзахдохурш, Россина дуьхьал гIиттораш а хIара нохчий бара. Нохчашна маршо йезара, амма и шайн йерг ларйан а, дIайаьккхинарг схьайаккха а, схьайаьккхинарг ларйан а герз а, майралла а йоцург, кхин гIирсаш ца бевзара царна. Йа, баккъал а йолу маршо муха хуьлу а, ца хаьара. Царна йевза а, йеза а маршо – иза цхьана а стеган куьйгалли кIел а доцуш, цхьана а Iедална, законашна кIел а доцуш, хIораммо а шена луъург дан мегаш йолу маршо йара.

Цундела и халкъ дерриг а хIаллак ца дича, къарлург хиларх дог диллинчу инарла Ермоловна дагадеара, иза хIокху махкара дIа а даьккхина, Россин къилбаседа губернешка кхалхо. Амма иза кхочушдан цуьнан аьтто ца нисбелира, туркошца а, персашца а йукъаметтигаш галйовлар а, цаьрца тIом болабалар а бахьана долуш. ТIаккха, кхузахь ламанхошца тIех къиза хиларна бехке а вина, паччахьо Кавказера дIаваьккхира иза.

Цул тIаьхьа цхьана ткъа шарна дIатеттира и идея. XIX бIешеран 40-чу шерашкахь оьрсийн эскарийн хаддаза эшамаш хуьлура Нохчийчохь. 50-чу шерашкахь нохчийн эшамаш хила боьлча, Крымски тIом болабелира, тIаккха кхузара дуккха а тIеман ницкъаш цига дIаоза дийзира оьрсийн правительствон. Крымски тIом чекхбелира, толам Россигахь а буьсуш, Англица а, Францица а, Хонкарца а Парижски машаре барт а беш. ТIаккха Россин аьтто хилира оцу тIамера мукъадевлла эскарш йуха а Нохчийчу дерзо. Нохчийн йуха а эшамаш хила буьйлира. Россин правительствона дагаеара нохчийн халкъ махкахдаккхаран Ермоловн идея. Нохчийн халкъ махках а даьккхина, Россин къилбаседехьарчу губернешка кхалхорца, нохчийн дуьхьало тIаьххьара а, гуттаренна а кагйина, империн дегIа тIера и луьра даI дIа а къастийна, Кавказехь машар, синтем кхолла. Йуьхьанца Iалашо йара оьрсийн эскарша дIалаьцначу xIоpa йуьртара бахархой уггар хьалха Вологодски губерне кхалхо. Амма цунна дуккха а хан а, йаккхий харжаш а йезара. 1856-чу шарахь Ставрополехь кхеташо хилира, правительствон лаккхара чиновникаш а, эскаран командованин векалш а цхьаьна а кхетта. Цигахь сацам тIеийцира, нохчий, къилбаседа губернешка ца кхалхош, Маныче кхалхо. Цкъа-делахь, и мохк Нохчийчоьнна гена бацара, нохчий цига кхалхош, дукха харжаш а ца йезара. ШолгIа-делахь, цо аьтто лора нохчий цхьана йоццачу хенахь цига дIакхалхо. КхозлагIа-делахь, Маныч шийла мохк бацахь а, шен Iаламан хьелашца къилбаседерчу шелоно санна, нохчий хIаллакбийр болуш мохк бара. Шера аренаш, йекъа йовхо, йалта кхио аьтто боцуш декъа латта, аьхка бовха, Iaй шийла мохк, тайп-тайпанчу цамгарийн хьоста хилла лаьтта кегий а, даккхий а уьшале хиш, Iаьмнаш. Цига кхалхийна нохчий къайллах даймахка цIаберзарна кхерам а бацара. Къилбехьа царна некъ дIакъовлура цхьана агIор донски, кубански, ставропольски, терски гIалагIазкхаша. Къилба-малхбалехьа – Россина муьтIахь, амма нохчашца гIоьртина а, бIаьхалле, аьрха, талорхойн амалш йолу а гIалмакхой а, церан гIaмape йаьсса аренаш а. Манычан аренашка охьаховшийча, нохчаша гуттаренна а дог дилла дезара даймахка йухаберзарх. Цул совнаха, цигахь мацалло, цамгарша, халонаша и халкъ хIаллакдаре дог дохийла а йара.

И акха Iалашо кхочушйан правительствон аьтто болуш мур тIехIоьттинера хIетахь. Нохчийн ницкъ эшнера. Мосазза а йагоза цхьа а йурт ца йисинера. Нийсса ах боьрша нах тIамехь байъинера. Паччахьан эскарша йарташ, йалташ, докъарш, бошмаш, хьаннаш йагайора, даьхни хIаллакдора, халкъ меца, дерзина дара. КхидIа оьрсийн эскаршна дуьхьало йан ницкъ бацара, йича, дерриг а халкъ хIаллакьхиларна кхерам бара. Ставрополехь и сацам тIеоьцучу деношкахь Шемална тIебаханчу нохчийн халкъан векалша имаме дIахьедира Россица тIом сацор, машаре барт бар, нагахь санна иза дан имам реза вацахь, иза цуьнан бертаза шаьш дийр ду аьлла. Дуьненарчу yггар нуьцкъалчу кхаа пачхьалкхе а ца эшаелла Росси шайга эшалур йац, кхидIа дуьхьало йан шайн ницкъ бац, бохура цара. Ткъа Шемална ца лаьара тIом сацо. Хаьара, нохчий дIакъаьстича, цхьа бутт балале шен имамалла дужур дуйла, дегIастанхоша ша, дIатесна ца вуьтуш, оьрсийн кара дIалур вуйла. Шен ирсана, Шемална хиира Ставрополехь тIеэцна сацам. Иза нохчашна дуьхьалтуьйхира имама. Аш тIом сацабахь, оьрсаша махках а даьхна, йа даим а Ia лаьттачу махка, йа йалташ дуьйш-дерзош доцчу, йекъачу, йовхачу, шерачу аренашка а кхалхийна, цигахь хIаллакдийр ду шу. TIе, оьрсаша, керста дине а дерзийна, Делах а девр ду шу. ТIаккха нохчаша марсайаьккхира оьрсийн эскаршна дуьхьало.

TIoм чекхбаьллачул тIаьхьа, 60-чу шерийн йуьххьехь, йуха а меттахйаьккхира и идея. Амма дерриг а халкъ махкахдаккха хьовзийча, цо дуьхьало йарна а, халла чекхбаьккхина иттаннаш шерашкахь бахбелла тIом йуха а болабаларна а кхерабелла, нохчашна йукъара цхьа къармазечарах пхи эзар доьзал Хонкара кхалхийна, дитира.

1877-чу шарахь хилла нохчийн гIаттам къиза хьаьшначул тIаьхьа, хIинца доьазлагIа айира нохчийн халкъ шен даймахкара дIакхалхор. Иза карладаьккхира Теркан а, ДегIастанан а областийн шина начальнико – инарлаша Свистуновс а, Меликовс а. Амма оцу шинна гонаха къинхетаме, адамалле, хьекъале масех лакхара эпсар хилар бахьана долуш, и сацам тIе ца ийцира. ГIаттаман уггар жигара дакъалацархой шайн доьзалшца Россин къилбаседехьарчу губернешка, ткъа могIарернаш аренга а кхалхийна, дитира.

Иштта, дIадаханчу бIешарахь, 1825–1877-чуй шерашкахь, доьазза айъира нохчийн халкъ махкахдаккхар. И идея хIинца а кортошкахь лелайора хIокху Кавказерчу Iедалхоша а, Петарбухехь а. Иза кхочушхилча хазахетар долуш бара хIокху гуламан дакъалацархой а, областера гIалагIазкхий а. Амма оцу бIагIарчу атамана санна, шайн дагахьдерг даррехь схьаала ца хIуьттура уьш.

5

Областера зуламаш совцо гIалагIазкхийн атамана гайтина некъ ца магош йа къобалбеш, цхьа а вист ца хуьлуш, чохь тийналла хIоьттича, Ахвердов хьалагIеттира. Дагахь иза ша а чIогIа реза вара нохчий хIокху махкара дIакхалхорна. Амма хьекъалечу, мекарчу, зуламе тIаьхье хир йолчу дашах а, гIуллакхах а ларлуш волчу цунна ца лаьара и политически Iаламат доккхачу маьIне а, жоьпалле а гIуллакх, ша председателан меттиг дIалаьцна а волуш, хIокху гуламехь дийцаре дан.

– Господин атаман, кху чохь гулбелларш пачхьалкхан а, политикин а, тIеман а деятельш бац ахь балийна