шен буьрсачу хьажарца мерцира церан тоба. ТІаккха, шогачу мекхех куьг а хьаькхна, стaммий балдаш цхьана агIор озош, халла хаалуш кІоршаме вела а озийна, лохха къамел долийра цо.

– Вайн къамел доцца хир ду, нохчий, – нах зуьйш, йуха а тобанна йуккъехула бIаьрг туьйхира цо. – Шайга амалтана бехна нах а, гIуданна даьхний а далош схьадаьхкина шу. Амма оцу тIехь чекх ца долу шуна догIу таІзар. Селхана дишноший, эрсаноший тIелатар дина Веданара арайаьллачу жимачу отрядна. Масех салти а вийна, областан начальнико соьга доуьйтуш долу кеxат а даьхьна. ЦІонтароша селхана суна дош делла, шаьш муьтIахь хилла совцу аьлла. Ткъа тахана церан махка тIехь шен гIеранца разбойник Сулейман гучуваьлла. Иза ду шун муьтIахьалла? Иштта лаpдо аш шайн дош? Суна моьттура, нохчочун дош хІокху тIулган лаьмнел а чIогIа ду. Шун дош а, базарахь мохь хьоькхучу зудчун дош а цхьаъ ду. Амма ас Iамор шу. Ницкъаца. Амалтана нах беллачу йарташка дIахоуьйту ас. Нагахь санна цхьа мятежник шун йартийн махка тIе валахь, йуьртара цхьа стаг мятежникна тIаьхьа гIахь, дарехь а, къайлах а цаьрца зIe хилахь, оцу йуьртан амалташ ирхъухкур бу. Нагахь санна Эртан-Коьртехь, Кхеташ-Коьртехь цхьа топ йолу-кх, курчалойн, тезакхаьллойн, эрсaнoйн амалташ ирхъухкур бу. Ткъа шуьца, дишной, кхечу агIор дуьйцур ду вай. Хьаннашкахь лечкъаш лела шайн нах йуьрта дIагулбе. Цигахь, овкъаршна тIе а хIиттийна, йийр йу вай шуна тIехь кхиэл. Иза ду шуна сан тIаьххьара дош.

Кортош охкийна ладоьгIуш лаьттачу нахана йуккъера масех гIулч тобанна хьалха а ваьлла, цхьа воккха стаг Чомакхна тIeвирзира:

– Чомакх, тхан цхьа дехар дIакхетадехьа инарле. Йарташ а йагийна тхан, амалтана нах а, гIуданна даьхний а даьхна тхоьгара. Тхан кхаш тIехь дагаза дисина йалташ, докъарш дита алахьа цуьнга.

Чомакха гочдира воккхачу стеган къамел.

– Аш сан лаам кхочушбахь, къинхетам бийр бу шух. Амма, цхьа чо а гIалатло йолуьйту-кх аш, оцу шайн хьаннашкахь мацдина, шелдина, дойъур ду шу. Амалташ дIабига гIайгІабе, полковник.

Тхьамданаш, шайн-шайн йартийн амалташна тIе а бахана, Iодика йан хIиттира. Цхьаберш мар-мара лелхара, вуьш, догъоьцу масех дош а олий, йуьстахбовлура.

Стигал, кIез-кIезиг кхулуш, Iаржйелира. Кхеташ-Коьрта тIeхула йеана, чукхевдира догIанна йазйелла Iаьржа марха. Геннахь стигал къевкъира, мархаш этIош, ткъес иккхира. Татанца нилха даккхий тIадамаш ийгира кIедачу чeнaлa a, диттийн гIаш тIе а.

Цхьа минот йаьлча, догIанан кIуьрлахь къайлайевлира гонахара paьгIнаш…

VIII корта. ДЕКЪАЗНИШ

Декъазниш! Хийрачу махкахь

Йайра шун дегайовхо…

М. Лермонтов. «Кавказан йийсархо»

1

Салтийн отряд йуьрта йуха ца йогIуш хьейелча, хьаннашкара цIа бирзина, овкъарш тIехь лаппагIнаш йуьйгӀира наха. Кертахь божарий болчарна мелла а атта дара керла хIусамаш хIитто. Амма Айзин а, Къайсаран а доьзалш бисира йерзинчу стиглан кIел. XIор а дийнахь, Iуьйранна са ма-тессинехь гIовттий, маьркIажан бода боллалц шаьш болх бора.

Масех де дIадахара баьгна тIекхетта ши тхов вовшахбоккхуш. Цкъа хьалха латта аратийсира. Ча а, гIодамийн чIегIагаш а ийначу лаьттах халла йоьдура бел. Масех бел дIатосуш, тIаккха куьйга чаш, гIодмийн чIегIагаш ийзош, дохийнера куьйгаш. Кегочу лаьттах кхагаран хьожа йогIура. КІормодаша йуьзнера Іусманан йуьхь. Некха тIехулий, букъа тIехьахулий хьацарца охьаихнера кIурз. Ши куьг ваьшта ца дуьллуш болх бора Айзас, Эсета, Дешис, Маккас. Ийзош, лаьттара схьадохурa дaгaзa дисина дукъош, орцхаш. Доxийна кораш, неIарш вовшахтийсира Васалий, МIaьчигий. Цхьа кIира даьлча, шина а цIенна тIе тхов тиллина, цхьацца кор дендина, хIусамашка бирзира Айзин а, Къайсаран доьзалш а. Цхьадика, ЭсетгIеран цIа дохоза дисинера.

Дийнахь а, буса a Нохчмехкан лакхенга лерг диллина Іара уьш. Денна хезара цигахь йуьйлучу йаккхийчу тоьпийн дур. PeгIaцa дуьйлучу герзаша наггахь буьйсанан йуккъехь а аралоьлхуьйтура уьш. Бус-буса, хан йаьллачу хенахь гIоттий, арайолий, учарчу бIогIамах тевжий, лакхенга бIаьрг беттара Айзас. Урамехь цхьаъ вистхилча, говрийн тата даьлча, йагийча санна, араоьккхура.

ХІокху тIаьххьарчу хенахь цIеххьана хийцавеллера Іусман а. Беран гIиллакхех хIумма а ца дисинера цуьнца. Азваларна дара а хаац, кIант вахвелча санна хетара Айзина. Йуьхь йахйеллера. Iаржйелла йогIура меракIело a. XIинца цуьнан кочахь дара цIийнан дукъ а. Цу тIе, минотана а даг тIера ца болура вешех болу сингаттам а.

ХІокху деношкахь хIумма а самукъане боцу хаамаш кхочура Гати-Юьрта. Веданна уллохь а, ГIамар-Дукъахь а, Кхеташ-Коьртехь а Іaьлбаган хиллачу иэшамех йарташна зуламе тIаьхье хир йуйла хаьара нахана. ТІe, цхьана денна-буьйсанна цIа веанчу Асхьада а, Инарлас а дукха буьрса буьйцура цигахь хилла тIемаш. Цара дийцарехь, Iаьлбаган эскарера масех бIe стаг вийнера. Амма вийна а, чов хилла а стаг вацара Гати-Юьрта валош. Нийсса аьлча, цигахь Iаьлбагца висинарг масех гатийуьртахо вара, дукхахберш Акхтица кхузахь, Яьссин лакхенца, битинера цо.

Эххар а хилаза ца дисира Айзий, Іусманний кхийринарг. Стомара буьйсанна йуккъехь геннара дуьйна хеза дечган чкъургийн, семанийн цIийзар, тIаьхь-тIаьхьа гергакхочуш, церан кетIахь ceцира. Хьалха Айза, цунна тIаьххье Iусман а, араиккхира и шиъ. КетIахь сецначу ворданна уллохь лаьттачу шина стагах цхьаъ Янаркъа вуйла хиъча, дегIe зуз хьаьдира Iусманна. Хаьара, и ворда шайн кетIа лаа ца йеанийла. Iумар йа Болат валош йеана. Болат хуьлийла а дац, иза Акхтица ву. Iумар ву-кх, кхин мила хир вара иза?!.. Герга мел кхочу, болар лагIдан гIертара Айза. Бохамна сoбape хила йезара. Амма цуьнан ши бIаьрг бара ворданна чохь охьахаа гIертачу кIантана тIехь.

– Дика мел дерш догIийла, Айза, – элира Янаркъас, ма-хуьллу самукъане хила гIерташ.

Амма нанна хааделира цуьнан озан харцлер.

– Марша догIийла шу а. Хьоьца верг мила ву? Шу ма хан йоцчу хенахь лела, лаа дуй?

– ХIара-м Мишка вара. Лаа а ду тхо-м, – дIасахьаьжира Янаркъа. – Iумарна цхьа пайдабоццу чов хилла…

Ворданна тIе а вахана, йалкханна тIе ши куьг диллина, ворданан цIa чу хьаьжира Iусман. Бухайиллинчу кIедачу сийначу баца тIехь хиъна Iара Iумар. ХІeтта кхеттачу беттасин серлoнeхь вешин кIайн йуьхь гича, бага йакъайелира Іусманан.

– Iуми! – дIа а кхевдина, вешин корта тIеозийра цо. – Iуми!..

Iумар велавала гIоьртира.

– Мохь хIунда хьоькху ахь? ДІахила, охьавуссу со.

– Вуон йуй чов?

– XIумма а ца хилла.

Аьрру куьйга йалкха а лаьцна, хьалагIатта гIоьртина Іумар, ворданна чуьрчу баца тIехь когаш шершина, дIакхийтира. Лазарна йуьхь чІачкъийна, дIакхевдина, йалкханан гIаж лаьцна, меллаша гIеттина, йоьхна лаьттачу нанна тIе а вахана, могашчу пхьаьрсаца иза марайоьллира цо.

– Йоьхна хIунда хьийза хьо, нана? Суна-м хIумма а ца хиллий.

Айза, йист ца хуьлуш, кIентан некха тIе а таьІна, къурдаш дан йуьйлира.

– Ма йелха, – элира Іумара шабарца. – XIумма а ца хилла суна. Жимо Іyьрг эккхийтина белшах. Ши-кхо де далале, дукълур ду.

Шегахь мел бала белахь а, кIантах дIа а къаьстина, хьешашна гуонах хьаьвзира Айза:

– Iусман, стерчий паргIатдаха… Янаркъа, шуьшиъ чувола.

– Тхойша тхоьга гIур ву, Айза.

– Шуьга дан а дац. ЖовхIаргIар цхьана тоьли чохь тIе-кIел бохку.

– ХIан-хIа, Айза. ЧугIо.