– Авалу-м вац иза?

– ХIан-хIа. Авалу а, Накъшаз а вац иза. Цхьа Шерваз-м ма вара иза.

– Тамашийна хIума а дай хIара-м. Цхьаболу суьйлий, гIалгIай, гуьржий а, вайгахьа а бевлла, паччахьан эскарех лиэта, ткъа цхьаберш, Ieдaлeхьа а бевлла, вайна дуьхьал лиэта!

– Нохчий ткъа?

– Byьзнарг – Ieдaлeхьа, мецаниг – вайгахьа ваьлла.

– Доцца аьлча, худар хилла-кх…

ТІаккха бийцаре бан болийра Коьжалкан-Дукъахь хилла тIом. ХІeтталц нахе ладоьгIуш Іийна Солтха вистхилира эххар а:

– Кхузарниш-м тIемаш йацара, кIентий. Шуна тIом гина а бац. Ши-кхо эзар стаг хир вуй Іaьлбагна тIаьхьа?

– Цкъацкъа итт эзарнага а волу, – элира цхьамма-м шена хетарг.

– Пхийтта эзар а хилийтахьа. Уьш а цхьана дийнахь – итт эзар, вукху дийнахь – эзар хуьлу. Цкъацкъа ши-кхо бIe бен воцуш а вуьсу. Iаьлбаг – хьалхара ведда, инарла – цунна тIахьахьаьдда лела. Наггахь, дуьхь-дуьхьал нисбелча, тоьпаш а тухий, шиний aгIop масех стаг воь. ТIом хуьлу иштта! ТIом оха бинарг бара! Цхьацца бIe эзар гIашло а, дошло а шиний агIор дуьхь-дуьхьал а хIуттий. Стаг таттавелла биргIан чу а гIур волуш масех бIe йоккха топ. ТIом болабелча, кIуьранна атталла малх а ца гуш. Йеттачу йаккхийчу тоьпаша, адамийн, говрийн когаша дегадора латта. Цхьа сахьт далале латта къайладоккхура адамийн, говрийн декъаша. Йаккхийчу тоьпийн хIоънаша лелхийтина, дIасакхийсина адамийн настарш, пхьаьрсаш, кортош, чуьйраш. ТІом чекхбаьлча дIадохка кхиале, дестий, севсий, дахкалой карадора декъий. ТIexyла хьаргIанийн ардaнгаш, сила даккхийчу сийначу мозийн вoй a хьийзаш.

– Декъий лаьттах духкура аш?

– TIаккха ткъа.

– XIоранна каш а доккхуш?

– Царна хIоранна каш даьккхина мила волу? ТІeкIел цхьана боьра йа берда кIел а кхуьйсий, тIе латта хьокхура-кх.

– Молла варий шун?

– Иза стенна оьшу тIамехь вийначунна?

– Дукха байъиний вайнах?

– Дикка байъина. Цхьа а тIом чекх ца болура масех стаг ца вуьйш. Цкъа туркойн букъа тIехьа хецнера тхо. Шайна ма-ттов лиэта аьлла. Цкъа, цхьана буса, Субтан цIе йолчу йуьрта уллохь туп тоьхна сецнера туркойн эскар. Вайниш генахь дара. МаьркIажехь новкъа йаьлла тхан полк, гатесна йахана, туркошна тIехьа а йаьлла, наб кхетта Іачу оцу туьпа иккхира. Туркой самабовла кхиале, шиний агIор йетташ, уьш цоьстуш, ткъесах чекхлилхира тхо. Цкъа, Кхизал-тепа цIе йолчу ломахь боккха тIом болуш, уггар халачу метте хIоттийра нохчийн а, суьйлийн а ши полк. Оха туркой сецош, йухадевлира вайн эскарш. Даккхий зиэнаш а хуьлуш. Цхьа эзар салти висира вийнa, кхин а дукха бара чевнаш хилларш. Дукха хан йалале йуха а туркойн букъа тIехьа хьажийра нохчийн полк. Хьийзина-а, дахана, Мухтар-пашин дошлойн эскаран туьпа лилхира тхо. Шайн говраш тIера нуьйраш дIа а йаьхна, паргIатбевлла, бийшина Iохкучу царна, «вуьррей» аьлла, маьхьарий тоьхна, йукъахьаьлхинчу оха, вайн гIабакхаш санна, цистира уьш. Доцца аьлча, шайтIанах санна, кхоьрура туркой вайнехан полках.

Леррина ладоьгIуш Іен Васал, цхьаъ ала ойла хилла, меттахъхьера.

– Ахь дийцарехь, аш даккхий хьуьнарш гайтина-кх цигахь.

– Цкъа а букъ-м ца гайтира.

Цигаьрка уоза ойла хилла, гIовталан кисана куьг дахийтира Васала. ТІаккха, ша маьждигна уллохь хилар дага а деана, доккха са а даьккхина, Солтхане хьаьжира.

– Дика летта, дика. Хьаха, бу майра кIентий! Цундела хьо, некха тIе ордалш оьхкина, ахчанах киса а дуьзна, ма веана цIа. ЦІахь даккхий цIенош, шортта латта, керт йуьззина даьхний ду. Хьо санна, дехаш хиллехь, тхо а гIур дара!

Нах бийлабелира.

OьгIaзвaхна вега а велла, нахана тIевогIавелира Солтха.

– Стенна доьлу шу сан къоьллех? – балдаш дегийра цуьнан. – Сайчул шун хIун ду совдаьлла? Шух цхьа а вац, зудчо йиттина шарбал йакъайаллалц, йургIанна йуккъера схьавала йиш йолуш. ХІeттe a, cox доьлу!

Амма нах боьлучуьра ца совцура.

– Цундела тxо-м, тхешан йургIанах тоьпаш а йина, цIахь Iийра!

– Хьуна а тоьллера, Iийнехь!

– Солтханна цхьа пхьарс сов ма баьллера!

Цхьа Васал вара, буьйлучеран декъа ца воьдуш, кхоьлина.

– ГIаддайна боьлу хьуна и нах, – элира цо Солтхане. – XopтIин, Товсолтин, БоргIин бераш-м, дахча, гIур а дара тIаме. Шайн долаxь вайниг санначу шина йуьртан боллучул мохк болу Момин Хьотий, Шамурзин Ботий-м хьехор а вацара вай. Хьо стенан дуьхьа ваханера, хаац-кх. Ладарш оьхуш цIийнан лаппагIа йоцург, йа даьхний, йа латта а дацара хьан. Тахана тIамехь хIаллакьхирш муьлш бу? Миска оьрсий, ламанхой, гуьржий – цхьана агIор, ткъа вукху агIop – иштта миска туркой, курдой, Iаьрбий. Ахь дозалла до айхьа байъинчу туркойх. Ткъа иштта, хьо санна, цхьа пхьарс, йа ност йоцу цхьа турко а хир ву, шa бaйъинчу оьрсех дозалла деш, цхьанхьахь маьждиган майданахь доккха хабар дуьйцуш. Амма, стенан дуьхьа, хIун къyьйсуш лиэта салтий? Царна шайна а ма ца хаьа. Шаьш-шаьш шайн даймохк вукхунах лaрбо, боху. Оьрсашна, туркошна йа цхьана а халкъана цa оьшу кхечуьнан латта. Иза паччахьашна, хьоладайшна оьшу. Церан дуьхьа, церан сий лакхадаккха, церан хьал дебо, лиэташ, хIаллакхуьлу салтий.

Наха, резахилла, кортош теIадора.

– Гой шуна, тахана Iедална дуьхьал гIевттина вай, – дуьйцура Васала. – Цадевллачу денна. Мацалло, къоьлло бIарздина. Iедало ваьшна тIехь латточу харцонна садетта ницкъ а ца кхаьчна. Вайн гIаттам хьоьшурш муьлш бу? Салт баьхна хьийзош болу, вай санна, гIийла, миска, къен ахархой бу-кх. Вайн йалташ, йарташ йагайо цара. Даьхний дIалоьхку. Ткъа шаьш и къизалла стенан дуьхьа лелайо, оцуьнан ойла ца йо. Хьалха, Шемалан заманахь, салтий доглазарца хьуьйсура ламанхошка. ХIетахь со цхьаъ ваьлла ца Iара шуьгахьа, бIeннaш салтий а бевлира. Ткъа таханлера вайн гIаттам хьошуш салтел а тIех къизалла гойту нохчаша, гIалгIаша, хIираша, дегIастанхоша, гIумкаша. Іexийна-кх. ХIара миска Солтха санна. Халкъашна йуккъe мocтaгIaллa доьллина, цаьрга вовшийн хьешийта. ХIара йерриг хьовр-зIовр йинарг цхьа кIеззиг хьоладай бу паччахьаш коьртехь а болуш. Цуьнан ойла ца йо цхьаммо а. Топ-тур даьккхина, вовшашна чугIерта.

– ДІавахча, ца летча ца волура, Васал, – элира Солтхана. – Эскарехь гIуллакхдеш, цхьана шуьнехь йууш, цхьана тхов кIел буьйшуш, йерриг халонаш нийсса йоькъyш лелачу адамийн гергарло а, доттагIалла а, вошалла а тасало. Къам, дин бохург йукъара дIадолу. ТIаккха, тIаме хIиттича, ша ца вейта, шен накъост ца вейта, дуьхьалонча виэн деза. ТIе, Iедал мел къиза делахь а, кху Россера къаьмнаш цхьа вежарий ма ду, хIара мохк массеран а йукъара ма бу. ТIаккха, мухха делахь а, йахь а ма йу. Вай иэша а, Россе иэша а ма ца лаьа, ва Васал…

Эххар а маьждиган майданахь гучувелира ХортIа а, Товсолта а. Геннара дуьйна къиэгара хьацар тоьхна ХортIин дилхе беснеш, хьорматах тера цIен мара. Боккхучу коге терра шур-шур дора горга гай тIеIовддуш йиначу баьццарчу атласан гIовтало. Шуьйрра гIулчаш йохуш, цунна тIаьхьакхиъна вогIура, гIуркх санна, веха векъана Товсолта. Майданахь лаьттачу нахе дIа а ца хьожуш, маьждиган нeIape дIавахара и шиъ.

– ХIан, дало, кIентий. Вайн молла схьакхечи, – хьалагIеттира Васал.

Цхьа минот йаьлча, маьждиган майданахь цхьа а стаг ца висира.