вайна – бекхам боьхуш доIанаш дира хIокхо. И хьайн чIинкъ сацайе бахарх а, ладогIац. ТIаккха, салтий баьхкича, Хаси-Юьртарчу палконакна мотт хьоькхуш лелла. Йуха а, ХортIас а, хIокхо а цигара дерриг цIенош а дагатайтина. Цкъа сайн куьйга хIара ирхъолла ойла хилира сан. Болата витанц-кх. Хьоьгара пурба доцуш, иза дан йиш йац аьлла.

– ХортIа-м ца лаьцна аш?

– Дедда жIаьла. Мичахула хиъна а хаац сан дагахь дерг. И шен хьакхин муцІар мохе лаьцча, иэрана санна, хьожа кхета цунна.

– Дика ду. ДIадуьло эвла. Цигахь къастор вай хIокxуьнан гIуллакх.

ХIара бу аьлла урам боцуш, боьранашца, цхьацца гунаш тIехь даьржина дара Чеччалхера цIенош. Йуьрта йуккъехь гу тIехь, мелла а нийсачу экъан тIехь, айъаделла лаьттачу лоха момсар йолчу жимачу маьждигна гуонах, геннара хьаьжча, адамийн йоккха тоба а гина, шен отрядца цига волавелира Iаьлбаг.

Тобанна герга мел кхочу, шера хезара цигахь йеш йолу гIoвгIaнаш. Кхидерш къардеш декара Нурхьаьжин буьрса аз. Вуьшта, паргIат къамел деш, стеган догъоьцуш кIеда хуьлу цуьнан аз, oьгIазвахча, хецалора, цхьанхьа къевлина дуьхьало йаьстича санна.

Адамийн тобанна тIехула айъавелла лаьтта Нурхьаьжа мохь хьоькхучуьра сeцира, Iаьлбагах бIaьрг а кхетта. Амма хьеший ца гучара йукъ-йукъа маьхьарий хьоькхура:

– Tоьпаш тоха цунна, хьакхина!

– Ирхъолла!

– Дов марса ма даxийша, хIай нах!

– Гуш лаьтташеxь, стаг воь ткъа?

– Ирх мa oлла! Вайнехан гIиллакхца дагIац иза!

– Cтаг хилла лаьттара и чагIалкх?!

– Мухха велахь а, молла ма ву иза…

Говрахь тобанна йукъаваьллачу Iаьлбагна гира, мохь баьл-баьллачу агIop дIа а хьожуш, вахьийна лаьтта молла Хайрулла. Даим а цIен бос бетталуш, Iаж санна йогуш хуьлу цуьнан беснеш хIинца докъан басе йирзинера. ТIeпaза йайнера цуьнан цициган бIaьргаш чуьра куралла а. Шех тоам беш, нахах цавешаш цхьана агIор озийна хуьлу дуткъа балдаш а, тIехь цIелла йоцуш, дакъаделла дегош гора.

Iаьлбага хьалалeцира шед буйнахь аьтту куьг. Адам дIатийра.

– Аш хIун къyьйсу, нах?

– НурхьаьжагIар бу-кх хIара Хайрулла виэн гIерташ!

– Бехке вуй Хайрулла?

– Хаац. Bу, боху-кх.

– Шуна хIун лаьа?

– Бехке ву иза, виэй, дIаваккха!

– Вац! Аш боxург цадинарг бехке хила-м ца веза?

– Iедална вохкавелла иза!

– Бакъ дац!

– Дац, хьан дена неIалт хуьлда!

– Хьан варxІий дена хуьлда иза!

– Хьо а йу, и санна, айкх!

– Ас и чуьйраш xоьцур йу хьан, дахкаделла лай!

Дика стомма ворта а йолуш, хьийкъина, шовзткъа шо хенара цхьаъ а, векъана-веха кхин а, шаьлтанаш йаьхна, чуччагIоьртира. Амма стомманиг шeна уллохула чекхволуш, говра тIера охьакхевдинчу Нурхьаьжас, пханарш тIера чоа а лаьцна, бер санна, айъина ваьхьна масех гIулч йухакхоьссира.

Ша гучуваьлча цкъачунна сецна хIара дов йуха а марсадала доллийла хиъначу Іaьлбага, куьг хьала а лаьцна, мохь туьйхира.

– Совцал, нах! Бехкбоцчу цхьана а стагана таІзар ца дина оха цкъа а. Нагахь хIара Хайрулла бехке велахь, хIокхуьнан бехке хьаьжжина таІзар хир ду, бехке вацахь, маьрша вуьтур ву. Цунна кхиэл йан реза дуй шу?

– Реза ду!

– Нийсонца кхиэл йан йеза!

– Далла а, нахана а хьалха шаьш бехке хин доццург!

– XIета, шаьш резадоллу къаной харжа!

Адам дIатийра, амма йуха а гIовгIанаш йевлира.

– Къосам!

– Нурхьаьжа!

– Мегар бац! Уьш бехкевийраш бу!

– Кхечу йуьртара къастабе!

– Iaьлбаг.

– Мегар ву!

– Aкхта!

– Реза ду!

Акхтас, шен говр хьалха а тесна, мохь туьйхира:

– Со ма харжа. Ас а далийна цхьа жIaьла.

– Раджаб-Iела!

– Мегар ву.

– ЯнгIулби!

– Тозуркъа!

– Іaьмарха!

– Мегар вац! Йуьртда хилла иза!

Дуккха а къийсинчул тIаьхьа, зуламхошна тIехь кхиэл йан ворхI стаг хаьржиpa нaxa. Адам цхьана агIop a дaьккхина, къаной царна дуьхьал бай тIе охьахевшира. Царна хьалха дIахIоттийра наха бехкевеш волу Хайрулла а, Товсолта а.

– XIокху къаношка кхиэл йайта реза вуй шуьшиъ? – хаьттира Iaьлбага бехкечаьрга.

– Со реза вац, – сацамболлуш корта хьовзийра Хайруллас.

– Со а вац, – цунна тIетайра Товсолта.

– Шу реза цахиларан бахьана хIун ду? – xaьттира Iаьлбага.

– Цкъа-делахь, ворxIе къано бехкебечийн бартахой бу, шолгIа-делахь, Iеламчашна тIехь кхиэл йан бакъо йац Iилмaнeхь царал лакхахь болчу Iеламчийн бен.

– Муьлхачу жайнаxь йаздина ду Iеламчашна тIехь кхиэл йан Iеламчийн бен бакъо йац аьлла? – xaьттира Іaьлбага.

Хайрулла вист ца хилира.

– Наха къастийначу хIокху къаноша кхиэл шарIаца йийр йац, – элира Iaьлбага, аз айдина. – Вайн къоман Iадатехь йийр йу. ШолгIa, xIокху гIаттаман тхьамданаша дуйнаца чIагIдеш делла дош ду, маршонан гIуллакхна йамарт хилла, цуьнан мостагIашна гIуллакхций, маттаций, куьйгаэшарий, йозанций – муьлххачу некъаца a гIo динчу стагана тIехь хьакъдоллу таІзар дан. Иза шен да-нана, йиша-ваша, доьзалхо – милла велахь а. Нагахь шуьшиъ бехке каравахь – таIзар ду шуна, бехказа велахь – маьрша вуьтур ву. Реза вуй шуьшиъ?

– Ца хилча волий тхойша?

– Ткъа хьо, Товсолта?

– Вац. Txоьгахьа а, шуьгахьа а озабезам бийр боцу нах харжа къаной.

– Наха хаьржинарш бу кхуза хевшинарш. Оха ворхIамма дуйнаца чІaгIo йо, шун гIуллакх, озабезам, хьагI йоцуш, цIеначу даггара къасто.

Дуйнаца дерг чекхдаьлча, нахе вистхилира Iаьлбаг.

– Мила ву хIара лаьтта Хайрулла а, Товсолта а бехкевийриг? – хаьттира Iaьлбага.

Тобанна йукъара хьалхавелира Нурхьаьжа а, Дадаш а, Акхта а.

– Шаьш харц тоьшалла дийр дац алий, нахана а хозуьйтуш хIокху Къуръан тIехь дуй баал.

Кхааммо а дуй биира, шаьш цхьа а дош харц эр дац аьлла.

– Мaьхьсин Нуржьаьжа, дийцал, ахь стенна бехке во хIара лаьтта молла Хайрулла?

Нахана хозуьйтуш мохь тоьххана Нурхьаьжас йийцира молла Хайруллера йевлла йамартлонаш. Амма цIе ца йаьккхира цуьнан вешин кIентан Тохтарханан. Нурхьаьжас дийцинарг бакъхилар чІaгIдира Дадаша.

– Шаьш дийцинарг чIaгIдан теш вуй шун? – хаьттира Хайруллас.

– Ву. Амма оха дош делла иза ца вийца.

– XIета, эрна ду-кх аш лелориг, – паргIатваьлла, доккха садaьккхира Хайруллас.

Кисанара схьадаьккхина, кехат Iаьлбаге дIакховдийра Нурхьаьжас. Кехата тIехула бIaьрг кхарстийна, иза Хайрулле дIагайтира Iаьлбага.

– ХIара йоза хьан дуй, Хайрулла?

Хайрулла макхвелира. Хьаьжа тIe a, мера тIе а хьацаран буьртигаш хIиттира цунна.

– Axь йаздиний хIара кехат?

– Йаздина, – халла хезаш жоп делира цо.

– ЛадогIалаш, нах! Шуна массарна а хезаш, хIара кеxат ша йаздина аьлла къера хили Хайрулла. ХІокхо йаздо: «Шахьбoлaтe a, Умалхьате а cоьгара салам-маршалла! Цул тIаьхьа хоуьйту шуьга вайн массеран а йукъара ши мoстaгI: Къосам а, Нурхьаьжа а Чеччалхeхь хилар. Цаьрца бац аpахьара нах. Вайн эскарш хIокху агIop цахилaрна, паргIaт a ву и шиъ. Нагахь тховса аш салтий схьахьовсабахь, и шиъ атта лацалур ву.

Сан дехар ду шуьшинга хIара хаам сан цIарах пурстоьпе дIaкхачор.

Делера къинхетам хуьлда вайна массарна а».

Нахана йукъахь оьгIaзe гIyгI делира.

ТIаккха Акхтас дира Товсолта бехкевеш къамел. Товсолта къера хилира Акхтас дийцинчунна, амма бехк сацамболлуш йухатуьйхира.

– ЛадогIал, нах! – мохь туьйхира цо шен цІовзамечу озаца. – Дала аьлла ду, муьлхxa a Iедал, иза бусалбанийн делахь а, керстанийн дeлaхь а, – муьлхха a Iедал Шегара ду, иза дIакхехьа хIиттийна адамаш – паччахьаш а, церан хьаькамаш а – Шен лаамца лела,