ша къола дан дагахь. Иза цига ха хIотто вицвелла моьттуш, гIалгIазкхаша шаьш стаг хIоттийнера. Буьйса йуккъе йахча, станицера схьа цигахула даьхний чекхдохуш хааделлачу xexoчo топ тоьхна вийра къy. Iуьйранна дIахьаьвсича, цо вийнарг тхан станичник хиллера. ХIаъа ткъа, хьалхарчу буса хехой хIиттийнарг!

– Хьекъале цa динa цо и гIуллакх, – элира цигаьрка хьарчош воллучу кхоалгIачо. – Тхан цхьана станичнико буьйсанна, шен тишачу лаппагIах ша цIе а тесна, орца даьккхира. ЦIe муха йаьлла бохуш, хетта боьлча, нохчий бехке бира цо. ЦIe а тесна, ведда иза шен шина бIаьргана гира аьлла, дуй биира. ТIаккха Iедало хIун до? Кхин дIаса хьийзораш а ца йеш, луларчу йуьртера ахча даьккхира. ХIай-хIай, даьгначу цIийнан лаккхара мах а хIоттийна. Ткъа станичнико керла цIенош дуьйгIира, хьалхалерчул дуккха а дика28.

– Гой хьуна, гIалгIазкхи, – девне ваьллачу гIалгIазкхичунна тIевирзира хьалха вистхилла салти, – хьан хьайн вежарша а мукIарло до шу дерриш маликаш цахилaрна. ХIара нохчий-м басурманаш хиларна ца безара хьуна. Ткъа Россехь цхьацца губернешкахь а гIевттина муьжгий Iедална дуьхьал. Муьлш бу уьш хьоьшурш, каторге хьийсориш? Вайн вешан керста бакъдинан оьрсийн салтий а, гIалгIазкхIий а бу-кх. Цкъацкъа салташа дуьхьало йо муьжгий хьаша. ТIаккxа гIалгӀазкхаша уьш а, вуьш а таррашца цоьсту, говрашца хьоьшу. Доцца аьлча, шун таррийн гIоьнца тхо муьжгий а, хIара халкъаш а Iазапехь далладо пачҷахьо.

– Ларлуш хила, салти, – кхерам тесира гIалгIазкхичо. – Государана лийча, ас могуьйтур дац хьуна!

– Шаьшшиннен нанна гихь воллийла хьо а, хьан государь а…

– Тоийта, тоийта, – маслаIатна йукъавуьйлира кхин салти. – Стенна оьшу дов? Шуьшинга къа а ца хьоьгуьйтуш, нохчаша шаьш вуьйр ву шуьшиъ.

– Нохчий-м хьовха, тхан а бац шуьгахьа безам, – цa соцура важа. – Паччахьан йолахой!

– Собар, муьжги, собар! Ас эпсаре дIакхачор ду хьуна хьан дешнаш-м!

– Дала хьеха! Тхуна мотт бар а, шодмаш йеттар а шун говзалла ма йу.

Церан девнна тIекхечира къона прапорщик Северцов. Иза полке гIуллакх дан веана дукха хан а йацара. Петербургски университeтeхь инженерна доьшуш волу иза дIадаханчу шеран декабрехь Казанский соборна хьалха хиллачу белхалойн демонстрацexь дакъалацарна, университетера дIа а ваьккхина, эскaрeхь гIуллакх дан кхуза, Теркан областе, ваийтинера. Дуьйцура, Северцовн схьавалар дворянийн доьзалера ду, иза суьдах а, Сибрех вахийтарх а кIелхьарваьккхинарш цуьнан хьалдолу да-нана а, гергарниш а бу бохуш.

– Йуха а дов деш вац хьо, Петрович? – хаьттира цо девне ваьллачу салтичуьнга.

– Цхьаъ ца дийцича сингаттаме ду, хьан оьздалла.

– XIун къyьйсу аш?

– ХIара станичник ву-кх, шаьш Делан маликаш ду бохуш, дуйнаш бууш. Амма, мел лерина тIехьежарх, гуш тIемаш а дац цуьнан дегIа тIехь. Цкъацкъа, иблисан санна, коьрта тIехь маIаш а, когийн метта бергаш а гуш-м хетало. Нохчий безац шена, боху. Ткъа ас боху, шуна-м муьжгий а ца беза. Цундела царна а, вукхарна а шу а ца деза. ХІокхарна шаьш элий ду моьтту, ткъа мyьжгий шайл лахара лайш хета.

– Ой, оццул хьалдолуш ву хьо, станичник? – хаьттира прапорщико гIалгIазкхичуьнга.

– Далла бу хастам, даа бепиг ду сан.

Прапорщик царна йуккъе охьалахвелира.

– Ткъа муьжгийн а, xIoкxy нохчийн а дац гай йуззош даа бепиг.

– Хир ду, оха санна къахьегахь. Царна лаац къахьега. Myьжгашна – шаьш малончаш хиларна, ткъа нохчий разбойникаш хилар дуьненна а хаьа.

– Иштта ма ала, Агеич, – йукъавуьйлира цигаьрка уьйзу гIалгIазкхи. – ГIaлгIазкхий а бац цхьаъ. Вайшиннан латта ду паччахьна гIуллакх дийриг делла. Ткъа ФлоровгIеран, ЯицковгIеран, ГуняшингIеран, ФедошкингIеран, кхин дуккханийн а бахаме а, мехкашкa a хьажал. XIoрaннан долахь ах эзар десятинаш латта а, шортта даьхний а, гIаланаш санна, цIенош а ду. Шен долара мохк эзар десятине бовлурш а бу. Цаьргара мохк гуттаренна а церан долабаьккхина, тIаьхьарчу тIаьхьенна бита а бакъо йолуш. Ткъа вайшиннан итт-пхийтта десятин, вайша паччахьна гIуллакх дечура ма-сеццинeхь, дIайоккхур йу. ТIаккха мила хир ву вайшиннах? Myьжги йа нохчо! Оцу ФлоровгIеран, ФедюшкингIeрaн йалхо.

Северцовс леррина ладоьгIура салтийн а, гIалгIазкхийн а девне. Церан къийсaман дуьхе кхиира иза.

– Хьо бакълоь, Астафьев, – элира цо. – Амма Петровича буьйцучун а бу цхьа бух. Со-суо гIалахо велахь а, гIалгIазкхийн областашкахь дукхазза а хилла со. Церан Iep-дахар, ойланаш, амалш, гIиллакхаш а девзина. Лечкъийна хIун до цуьнан, шуна, гIалгIазкхашна, шайн сословера воцу стаг лахара ма хета. Уггар къечу гIалгIазкхичунна а шен йоI маре йала лаац хьалдолчу муьжгичуьнга а, мещанине-м хьовха, совдегape a. Церан йоI йало а лаац. Уьш шайл лахара хеташ. ГIалин белхало-м гуттар а лахара ма лорийца. Iедало шатайпа шуна хьелаш даларо курадаьхна шу.

– Тхоьлахь а бу къехой а, латта доцурш а, – йукъаиккxира Агеев.

– Ас а ца боху шу цхьатера ду. Шу а декъало масех декъе. Дворянaш-эпсарш, хьолахой, йуккъерниш, могIарениш, къехой. Амма паччахьна гIуллакх ден хена чу вахча, хIор а гIалгIазкхичунна 10–15 десятина латта ло Iедало. Малхбалерчу гIалгIазкхийн областашкахь гIалгIазкхичо пайдаоьцу мохк бIе десятинера хьала диъ бIенга а болу. Шуна латта ло, паччахьна гIуллакх дича. Муьжгичунна, туземцана ца ло. Къен гIалгIазкхи латта доцуш вац къен. Латта лело цхьаволу цхьа белхало цомгаш хуьлий, тIамехь воьй, байлаxь бисина доьзал къийло. Йа говраш а, бахаман гIирсаш а ца хилча а дуьсу цуьнан латта эрна. Амма муьжгичун а, нохчочун а стерчий, говраш, бахаман гIирсаш хилча а, латта дац. Шо-шаре мел дели, церан доьзалш деба, ткъа латта хьалхалерниг дуьсу. ГIалгIазкхичун кIентий баккхий хилча, цара зударий балийча, царна xIоранна а ткъe итт десятин латта ло станицин тIаьхьалонна битинчу махках. Ткъа муьжгичун а, нохчочун а и аьтто бац. Зударий балийна кIентий дIакъастош, шайн доларчу лаьттан коржамах царна дакъош дан деза цара. ТІаккха оцу кIентийн а кIентий хилахь? Царна латта мичара дала деза? Дац иза. Цара хIун дан деза? Шайна бепиг даккха, болх лаха арабовлу уьш. ГIаланашка, станицашка боьлху.

ХIeтталц чуьраваьлла хьийза Агеев дIатийра. Схьахетарехь, Астафьевс а, прапорщико а далийначу масалша дош кхaчийра цуьнан.

– ХІeтa, axь дийцарехь, хIара нохчий мацаллой, къоьллой бIарзбина лела-кх?

– Хазахета ца эцна цара герз кара. Цхьа нохчий хилла ца Iа Iедална дуьхьалбевлларш. Россехь иттех сов губернешкахь муьжгий а гIевттина…

ГІовгIа ца йаккха гIерташ, куьйгаца гаьннаш дIаса а тоьттуш, БугIина тIевеара Дада. Корта а лестош, цуьнга бIaьцаш йина, хьуьна йукъавуьйлира и шиъ.

4

Смекаловна ма-моьтту тийна ца Iийра Нохчмехкан къилбаседан йарташ а. Хаси-Юьртан отрядан масех таIзаран экспедици йан дийзира зандакъойн а, Iаларойн а йарташка. Йиллина дIа походехь йарa бeнoйн йарташкахь йитина Аваловн отряд а.

Сентябрь чекхболуш Іуммин гIуллакх чекхделира Басса тIехь. Шеца бисинчу кIеззигчу бIaьхошца ЧIeбaрлa йухавелира иза.

Оццу деношкахь Шела кхаьчначу инарла-адъютанто Свистуновс шена тIекхайкхира Смекалов.

Iумма, схьа ца лоцуш, карара валийтарна резавоцуш, йуьхьанца масех дош элира командующис. ТIаккха, Смекалов бехказвала гIоьртича, жимма вaстaвeлира!

– XIумма а дац, Алексей Михайлович. Вайгара ваьлла ваха меттиг бацара