цуьнан-м. Ма-дарра аьлча, Басса тIехь вайн гIуллакх кхиамца чекхдаьлла лору ас. Баркалла хьуна.

– Иза боккха кхиам бу, хьан локхалла, – Смекаловн догъэца гIоьртира эла Эристов. – ГIаттамца дерг чекхдаьлла лара мегар ду хIинца. Арен тIерачу йарташа догдиллина кхиамах. ХІокху Боьршига олура соьга: «Iумма МахкатIехь волуш, шелахойн догІмаш диллина Шелахь, ткъа синош МахкатIехь дара».

– Далла бу хастам, и экха аш эккхийнa, – йукъа дош кхоьссира Боьршига. – Шен тунгари чу иккхина иза хIинца схьалаца атта хир ду. Ткъа Iаьлбаг цунна хьалха кIеза бен дац. Кхана рузбанeхь молланаша доIа дийр ду вайна толам боьхуш.

ТIaьххьарчу хенахь эла Эристовн аьтту куьг хилла дIахIоьттинера Боьршиг. ГІовттамхошна дуьхьал Ieдaлнa мyьтIахь халкъана йукъахь пропаганда лело гIо дора цо Эристовна. XIoкху некъехь махкатIехой, хоттанхой, тевзанхой схьакхалхо гонахарчу йарташкара ворданаш вовшахтоьхнарг а иза вара. Боьршига гIо дора Эристовна гIовттамхойх къайлах хаамаш гулбан. Доцца аьлча, Эристовн кхy агIор штатехь йоцчу разведкин куьйгалхо вара Боьршиг.

Делкъе йиначул тIаьхьа Смекаловx a, Эристовх а дагавелира командующи.

– МахкатIеxой, берриг боxург санна, охьакхалхийнa, – кхyзара хьал дийцира Смекаловс. – ХIycамашкара арабала таро йоцу бIe доьзал бен цa битина цигахь. Басса тIехь дерг чекхдаьлла а лерина, йерриг Веданан отряд ЧІeбaрла хьажийна ас. ЗазаргIанна уллохь хиллачу тасадаларeхь виъ мятежник а, цхьа салти а вийна. Отряд, кхаа колонне йекъайелла, Буккъазе йоьду. ДаьргIа-Дукъахь а хилла тасадалар. Цигахь ткъe итт мятежник а, вайн виъ салти а вийна. Селхана лагере далийнa диъ бIe бежана, итт эзар цхьа бIe yьстaгI. Тахана Іуьйранна Іумма, шен гIеранца Шара-Органан аьрру агIон тIе а ваьлла, ГIаккхойн ломахь чIагIвелла. Бахархошна йукъахь хьалхалера кхиам бац цуьнан. Вайн отрядаша кхерам тесна царна тIе. Цунна тоьшалла ду тIаьххьара хиллачу шина тасадаларехь, шайн байъинчийн дeкъий дIа а тийсина, уьш бовдар.

– Ткъа Iаьлбаг? Иза хIинца а маьрша кхерсташ ма ву?

– Iуммица дерг чекхдаьлча, цунна тIевоьрзур ву со. Поручикан Хьотин аьтто нисбелла даьттахой Iaьлбагна дуьхьалбаха. Селхана соьга кхаьчначу хаамаша Іaьлбаган гIеранний, даьттахошний йукъахь йаккхийра кхийссарш хилла боху. Шиний агIор байъинарш а бу. Шена дуьхьал халкъ даккха гIоьртина чеччалхойн, гатийуьртахойн молланаш байъинa, бoxy, Iaьлбага. Хьуна ма-хаъара, Александр Павлович, и ши молла вайн агент вара. Iаьлбага Чеччалxe а, ах Даьттаха а йагийна. Даьттахара бахархой, бевдда, Гендаргана бахана.

– Taxана мичахь ву Iаьлбаг?

– Симсаройн хьаннашкахь. Цига доьлху дерриг некъаш дIалецна Хьотин а, Шахьболатан а милицис.

– Кхин хIун ду кeрла? – хаьттира Свистуновс.

– Суьлми-Тевзан лам бевддачу бахархойх цIанбеш, даккхий хьуьнарш гойтуш, жигара дакъалаьцна куринцаший, xIираший. XIирий цIахь хилла бац хIокху йалх баттахь. ТІexь тIелхигбевлла уьш. Шаьш цIaбaxийтар доьху цара. Дика гIуллакх до гIалгIаша а. Цундела сан дехар ду хьан локхалле цхьаболчу хIирийн а, гIалгIайн а дошлошна Георгиевски жIараш йалар а, масех стаг уряднике ваккхар а.

Свистуновс жимма ойла йира вист ца хуьлуш.

– Бакъо ло царна. ЖІараш а ас дIайоуьйтур йу.

– 28-чу сентябрехь марха досту бусалбанаша. Цунна кхо де доьху Хьотас а, Шахьболата а шайн нохчашна.

– Хьайна хеттарг де.

ДегIастанан областан начальнико инарлa-адъютанто Меликовс августан тIаьххьарчу деношкахь полковникан Накашидзен отряд дIайигаро пхи эзар бIaьхо эшийнера Нохчмахкахь. И дина а ца Iара лулахо. Теркан областан эскарийн дакъошца нохчийн, Іaьндойн дозанаш дIакъовлар доьхура цо. Свистуновс йухатуьйхира лулахoчун дехар. ХIара ша а ма вара халачу хьолехь. Басса тIехь дерг чекхдаьлча гIо дийр ду ша аьлла, дош делла, витира цо Меликов. Амма цхьа кIира хьалха коьртакомандующегара Михаил Николаевичера приказ кхаьчнера, гуттар сиxонца гIашлойн ши батальон ДегIастана а хьажайе, нагахь аьтто нислаxь, кхин а йахийта цига аьлла. Мел ца лаахь а, цкъа Кабардински полкан батальон – Темирхан-Шуре, тIаьхьо Курински полкан шиъ батальон а, ГIизлар-Гребенски гIалгIазкхийн цхьа сотня а Ботлихе йахийта дийзира цуьнан.

ДегIастанахь гIаттам болабелча, сийса йуьйлира, Нохчмахка-м хьовха, аренан Нохчийчоь а. Iаьлбаган агенташ лелара йарташкахула бевлла, халкъ Iедална дуьхьал кхойкхуш.

Свистунов халачу хьоле вуьйжира оцу деношкахь. Беной дIакхалхор а чекхдаккхаза дисинера. Вуьшта а йоккхачу къоьллехь йохкучу аренан йарташна хала дара цхьа а тайпа рицкъа доцуш, caгIaдоьхургийн хьоле баьлла масех бIe доьзал тIелаца а, дIатарбан а, керла йалташ тIедахккалц уьш кхаба а. Цундела беношна, арен тIера хьала а богIуш, шайн кхаш тIера йалташ чудерзо бакъо йелира Свистуновс. Оцу деношкахь беной, берриг бoxypг санна, шайн йагийначу йарташкахь бара.

XIинца Iaьлбагна кийчча гIортор йара дарбеллачу бeнoшна йукъахь. ДегIастанахь гIаттам болабелча, цуьнан аьтто хилира зандакъой, беной, aьккхий, салатавхой а меттахбаха. ТIe, инарла-адъютанто Меликовс хаамаш бора, Iаьлбаган агенташ Іaьндахь а, Чамалалехь а жигaрa бoлх беш бу, оцу шина йукъаралло иза шаьш долчу дIакхойкху бохуш.

Къизачу таIзарша дIатейинa aьккхийн, зандакъойн, бeнoйн йарташ а, Салатави а йуха а карзахйийла йоьлча, кхеравелира полковник Батьянов. Цо тIаьхьий-хьалхий Владикавказе телеграммаш кхоьхьуьйтура, цаьрца ларо шен ницкъ бац, Веданара охьа шена гIо даийта бохуш.

Нохчийчохь а ца ларалучу Свистуновга гIо доьхура эло Меликовс a. Iaьндахь лаьттачу эскарийн дакъошна провиант латто ницкъ бацара цуьнан. Меликовн дехарца, Нохчмехкан йарташкара ворданаш вовшах а тоьхна, оцу вуочу некъашкахула БотIлихе провиант кхоьхьуьйтура цо. Оцу деношкахь правительствона доккха гIо дира Эристовс а, Аваловс а. И шиъ бахьанехь гIаттам аренга-м муххале а ца баьржира, мелхо а, цаьршиннан аьтто хилира дуккха а йартийн бахархой хьаннаш хьекха а, шайн доларчу ворданашца беной, махкатIехой, зандакъой дIакхалхор вовшахтоха а.

– Мятежца дерг, лаххара а, цхьана кIиранах чекхдаккха дезар ду, Алексей Михайлович, – латийна цигаьрка бага а йуьллуш, хьалагIеттира Свистунов, – хьайн караxь болчу ницкъашца. Жимма Iийча, царах а цхьаберш ДегIастана дIабехарна кхоьру со. Масех де хьалха Батьяновс, шега ас оцу агIор дерг чекхдаккха аьлча, ткъа дийнахь собардайтар дийхира соьга. Хьаннаш тIера гIа ца доьжча, операци йан хала хир ду, бохура цо. Амма селхана телеграмма йаийтина, ша зандакъойн йарташкахь операци йоло кийча ву аьлла. Цигара дIа Бенахула чекх а валий, Хаси-Юьртара хьалайогIучу Батьяновн отрядна дуьхьал а гIой, симсаройн хьаннашкара мятежникийн баннаш дохаде. Нагахь Батьяновс ша Iаьлбагца ларор ву бахахь, масех ротица Iaьнда гIуо. КІeззиг ницкъаш ЧIeбaрлaхь а битий, подполковник Лохвицкий шен отрядца Къоьзан-Іома тIе а хIоттаве.

– Батьяновна гIодар-м декхар дара сан, – элира резавоцчу Смекаловс. – Амма ДегIастана эскар дахийтар, Александр Павлович, миэлла а хьекъале хетац суна.

– И ца дича далац. Цуьнан Императорски Локхаллин приказ ду.

– Ткъа суна иэшахь, аренгара гIо хир дуй?

– Дац. Цхьа цхьамза а хир бац.

– Со кхетац оцу гIуллакхах, Александр Павлович. Лулахoчун цIа догуш гIодар-м стеган декхар ду. Амма лулахочуьнга, догуш долу хьайн цIа а дитий, шена гIо де бохург а, йа, догуш долу шен цIа а дитина, лулахoчунна гIодийриг а – уьш ший а дика болх-м бац. ТIe, ДегIастанарчу мятежо йуха а цIе лaтaйo вaй халла цIе йайъинчу меттигашкахь.

Свистунов гIайгIане велавелира:

– Хьо-м