– Хьовcийша, хьовcийша! – мохь белира Iусманан.

– XIун хилла?

– Муьша тIе!

Кара лаьцна буткъа гIуркх болуш, шалго йуккъе хIоьттина лаьттара шийтта-кхойтта шо хенара йоI.

XIун дара а хаац, и жима йоI гича, схьаэккха санна, тохaдeлиpa Moxьмадан дог. Балдаш делладеллачохь севццера, бIaьргаш йоIана тIебогIабеллачуьра дIабовла ца туьгура. КIанта шен дагахь хьоьстура хIетта йахйала йоьлла цуьнан Iаьржачу месийн йуькъа ши чIаба а, бIaьстeнaн цIеначу хIoнeхь йогу ховха беснеш a, Iaьржачу бIaьргашна тIехула хьаргIанан тIамарш даржийна, айаделла цІоцкъамаш а.

ЙоьIан хьуьнарех цецбуьйлуш, дайн маьхьарий а, лохха шакарш а йеттара, даккхий синош дoхура уллохь лаьттачу баккхийчара. Амма Мохьмадна ца гора йоIа муьша тIехь лелориг. Иза оцу жимачу йоьIан йийcapexь вара.

Майданан цхьана маьIIexь лохха йевлла гIовгIанаш, хин тулгIе санна, йаьржира сила долчу адамашна йуккъехула.

– БогIуш бу! БогIуш бу!

Массеран бIaьргаш дIахьаьвсира йуьртара схьа варша йуккъехула кху майдана богIучу новкъа. Цигахула гучуйелира дошлойн жима ковра.

– Муьлха ву царах эла Авалу?

– И дIо расха говpара тIапа куй берг.

– Цунна уллорниг?

– Ойшин Чомакх!

– Хьа, даьдиса оцу берзан!

– Iедалций, наxаций тарвала гIерта.

– Ледара вац Чомакх.

– Хуур ду-кх, цхьаъ тIедеача.

– Цунна тIаьхьа вогIу жима стаг?

– Бенoйн Элби.

– Ткъа важа кIайн маж йерг?

– Иза нажийуьртахойн йуьртда Шахьболат ву-кх.

– Момин Хьоту мa вусавелла!

– Ма цхьаьна а кхетта!

– CaгIадоьхурган ахьарш санна!

Хьеший лоруш, дIасахиллачу адамаша хьовсa aьтто боллучуьра меттиг битира царна.

Цхьана минотана йаьлла гIовгIа дIатийра. Адамийн хьажар йуха а тIедирзира муьша тIехь ловзучу жимачу йоIана.

* * *

Россин импери чохь дехачу къаьмнаш тIехь шен колониальни Iедал а, политика а хIор а къоман амалшкий, гIиллакхашкий, цуьнгара шена кхерамаллей, кхерамазаллей хьаьжжина леладо паччахьан правительствос.

ХIокху Кавказан Iедалан коьрте шен ницкъ кхочуш кавказхо а, ткъа меттигерчу къаьмнийн коьрте оцу къаьмнех стаг а ца вохуьйту цо.

Россия «къаьмнийн набахти» йара, хIор а халкъана шена-шена камера а йолуш. Амма царна чохь баллочу тутмакхашна тIехь латто тергам цхьатера бацара. Иза а бара тутмакхех даьллачу зуламе, цаьрга болчу тешаме хьаьжжина. Цхьайолу «камераш» тоьхна догIа а доцуш, ха деш стаг воцуш хуьлура, цхьаболчарна масех «камера» ларйан цхьа хехо хIоттавора, ткъа хIокху нохчийн халкъан камеран, масех догIа а тоьхна, масех гIуй, зайл а боьллина, диллина дIа латтош чIогIа, сема ха ду. Кху лаьмнашкахь дехачу къаьмнех барамехь уггар доккха а, шатайпа лакхара демократически йукъараллина дIахIоттам болуш, шена тIехь цхьаннен а олалла ца лайна, йа лан ойла а йоцуш маьрша даьхначу хIокху къармазечу нохчийн халкъо, Кавказ дIалоцуш йеха а, уггар луьра а, буьрса а дуьхьало йинера Россина. Цо и дуьхьало ца сацайо нийсса бIе шо ду. Къарделла саца ойла а йац. ХIара халкъ зуламхо-рецидивист ду. Шена тIехь шатайпа тергам, Iедал, таIзар латто дезаш. И декхарш кхузахь кхиамца кхочушдора правительствос. Халкъан маршонехьа къийсам хьоьшура акхачу къизаллица. Иза а дора колониально-интернациональни политикица. Оьрсийн эскаршна гIо дора гуьржийн, эрмалойн, азербайджанийн, дагестанхойн, хIирийн, гIалмакхойн, хIокху нохчийн шайн вежарех, гIалгIайх халкъех схьайевллачу цхьакIеззигчу йовсарийн гIоьнца. Шен маршонехьа къийсам латто хIара нохчий хIаллакбеш, церан йарташ, йалташ, хьаннаш бошмаш йагош, зударий, бераш, къена нах а махках бохуш, уьш Сибрех, Хонкара а дIахьийсош.

И гIуллакх Iаламат хIиллане долийра Iедало. Нохчийчохь шен къиза тIеман-колониальни политика гондIарчу къаьмнийн векалийн куьйгашца кхочушйора правительствос. Ткъа оцу кIеззигчу векалшка болу цабезам уьш схьабевллачу къаьмнашна тIе а баьржина. Ламанан халкъашна йуккъехь мостагIалла кхуллура, цаьрга вовшийн хьоьшуьйтура, шайна тIехь латточу къизаллина, харцонашна дуьхьал къийсамехь цхьаьнакхетарна йоккха новкъарло йора, къаьсттина а хIара нохчийн халкъ, кхечарех дIакъастадой, цхьалха дуьтура.

Тахана а Нохчийн округашкахь начальникаш а, приставаш а, эскарийн отрядийн командираш а бара масех къомах нах. Амма цхьа а нохчо вацара.

Ишттачех цхьаъ вара Веданан округан начальник гуьржи, эла, полковник Авалов.

Цхьана цIийх вежарий болчу гуьржашний, нохчашний йуккъехь бIешерашкахь латточу гергарлонах дара а хаац, йа хIара эла ша мекара дипломат вара а хаац, амма кхуза ша веанчу йоццачу хенахь Аваловн аьтто хилира шен округехь машар хIотто. Ницкъаца тIе а ца кхийдаш, дуьххьалдIа хаза дийцарца. Цунах теша а тешара нохчий. Аваловс аьлларг шеконехь а ца дуьсура. Цуьнан дош чIогIа дара. Ламанхочун дош.

Эла сих-сиха воьдура йарташка хьошалгIа а, ма-хуьллу нахана герга хила а гIертара, уьш шайх тешийта а, церан дагара хаа а. Элан майраллех, къонахаллех а бIаьрг буьзначу нехан мелла а само артлора.

* * *

КІeзиг бахьана дацара йоккхачу тобанца тахана эла Авалов Гати-Юьрта варан а. Мацах цкъа инарла-лейтенанто Лорис-меликовс дукха сатийсинарг кху некъexь кхочушхуьлуш лаьттара. 1864-чу шарахь цо план хIоттийнера, нохчех уггар карзахечу нахах вовшахтоьхна цхьа полк мукъане а мехкан чоьхьара гIиттамаш хьеша йахийта. ХIетахь ца нисделира иза. Стохка Балканехь дуладелла хьал хIоьттича, кхузарчу къаьмнех иррегулярни эскарш вовшахтоха сацам хилира правительствон. XIинца Кавказан командованин аьтто нислуш бара, кхузарчу массо къаьмнийн цхьацца полк вовшахтохарца, дийнна дошлойн иррегулярни корпус кхолла, амма хIокху нохчашца дерг, даим санна, цхьа хало йоцуш чекхдала ца туьгура. И полк вовшахтухуш а дикка къахьега дийзира областан администрацин. ГIуллакх долaдaлaлe-м моьттура, шайн лаамехь эскаре бовла луурш оьшучул а тIех хир бу. Милице ма-xІyьттура уьш атта. Церан болх башха хала ма бацара. Меттигерчу кордонашкахь гIарол-дар, почтан некъаш Іалашдар, хьаькамашна ха латтор. Шайн йуьртана, доьзална гена а ца бовлуш. Суьйранна доьзалшна тIе цIа боьрзийла а хуьлуш. Шайна ло беттaн йаллий, говрана хIоъ эца ло ахчий доьзале а хьовзош. Нохчийн къоьлле хьаьжча, доккха хьал мa дaрa и нахарташ. Цундела милице доггах боьлхура уьш. Шайн говрашца, герзаца. Цу гIуллакхна тарлора тIехаа биъ ког болуш цхьа Iаспар хилчахьана.

ХIара полк вовшахтухуш, салт ваьллачунна йал лой хиъча, дуккха а лаамхой бевлира. Масех полк вовшахтоххал. Берриг боxург санна – къехой. ЦIaxь пaтaрмa буззал йалта, атталла газа а йоцурш. Шайн эттIа чоэш тIе а кхоьхкина, неIармачаш а туьйдина. Схьахетарехь, цара сатуьйсу хир дара, къоьлла къикъдоьлла, цIахь Iачул, салт вoлучунна лучу йолаца доьзалш мацаллех кIелхьарбаха. Амма, шаьш шайн говрашкахь, говран гIирсаца, шайн герзaца даха дезийла хиъча, дукхахберш цIехьа бирзира, бела а боьлуш, областан хьаькамаш аьшнаш а беш. Говррий, говран гIирссий, герззий эца ницкъ хьенан бу? Оццул хьал хилча, эскаре воьду хьера цаваьлларг! Доьзалх а, йуьртах а, махках а ваьлла!

Амма, хьаннах тоьхна а, и полк вовшахтоха йезара. Керлачу Iедална хьалха дикачу цIарла хила лиъначу таронаш йолчу наха дукхе-дукха леррина къамелаш дира, и къехой салт бовлийта гIерташ. Дойх, герзах Iоттаделла гIуллакх сецча, шаьш уьш хуьлуьйтур йу а элира. Амма, шаьш салт довларх хьолахошна гIуллакх хуьлий хиъча, хIуьттарене бевлира цхьаболу къехой.

Ткъа Iедало-м шeниг ма дуьйцура. Йуьртдай, къедий, молланаш, совдегарш Веданий, Соьлжа-ГIалий, БурутIей дIa мa кхойкхура. XIирийн,