class="p1">– Дашо дешнаш ду уьш, Элса. Шиъ бен некъ бац вайн – толам йа Iожалла. Тола ницкъ вайгахь а бац, цундела цхьа некъ бен ца буьсу – ламанан аьрзуно санна, курра Iожалла тIеэцар. Мишка мичахь ву?

– ДІогахь шeн доттагІчуьнца Янаркъица дитташ херцош воллу.

– Мишке схьакхайкхахьа, Юсуп.

Елисей а, Михаил а чIогIа лорура гIовттамхоша. Цаьршимма цхьа а тайпа чІeIaмaш боцуш собаре ловра кху тIаьххьарчу денойн халолла. Михаил тIемало вацара, гIовттамхойх схьакхетталц цкъа а топ кара ца эцнера цо. Амма дог дара цуьнан паччахьан Iедале болчу цабезамах дуьзна. Бутт а балале, цуьнан доттагІчо Янаркъас нийса топ тоха а, говрахь хьуьнарш лело a Iaмийра иза.

Михаил а валош сихха схьавеара Юсуп.

– ГIуллакх муха ду, Мишка? – xaьттира Iаьлбага.

Михаила, буй бина, нана-пIелг хьалалeцира.

– Иштта ду, имам!

Iаьлбаг гIайгIане велавелира.

– Вай-м кхоьручех дац, Мишка! Амма эрна валар сонталла йу, гIуллакхаш, шуна ма-гарра, дика дац, Элса. Кхалха гуо лоцуш бу вайна. ТIом болабала цхьа-ши сахьт дисина. Суьйранна цхьа а дийна вуьсур ву-вац, хаац, кхузарчу кхаа бIe стагах. Гуо хадийна, гIур-м дара, амма – мича? Даха меттиг бац. ЦІера доьзалш, лиэцна, хьийзор бу, тxo Ieдaлaн карадаххалц. Тхоьга хьоьжуш Iожалла йу. Йа кху ломахь, йа тангIалкхаш кIел, йа шийлачу Сибрех. Ткъа шуьшиъ, тхан ши ваша, тIаьхьадоцучуьра, дIагIо. Накъосташа БIaьн-некъана кIел воккхур ву шуьшиъ. Росси доза доцуш йоккха йу. Геннахь, цхьанхьа оьрсашна йукъахь къайлавала. Шуьшиъ тхоьца хиллий хуур дац цхьанне а. Тхох доглазарна, тхуна вошалладарна, гIодарна баркалла шуьшинна. Оха и цкъа а дицдийр дац.

Юсупа гочдале кхийтира Елисей Іaьлбаган къамелах. Цкъа кхоьлира цуьнан йуьхь, тIаккха ийзо йуьйлира, эххар а ши бIaьрг хих буьзира.

– Бехк ма биллалаxь, Iаьлбаг… Халонах, Iожаллех кхеравелла дац хьуна хIара… Кху цхьана-шина баттахь шу чIогIа дезаделла суна. Вежарел а тIех. Михаилан цIарах а олу ас. Тхойша цIеххьана ца ваьлла шуьгахьа. Йехха ойланаш а йина, ваьлла. Халонаш хир йуйла а хууш, лийр вуйла а хууш. Россе вaхна, цхьанхьа лечкъина Iойла ма дац тхойшиннан. Цигахь а бу хIарра къийсам. Масех бIe шо хьалха дуьйна схьа. Муьжгий гIовттуш, Iедало уьш бойъуш, Сибpex xьийсош. Цигахь хилча а, хир вара тхойша къийсамхойн могIарехь. Кхузахь шуьца хилча а, цаьрца хуьлу. Башхо а йац. Вай массара а ловш дерг цхьа Іазап ду, вайн массеран йукъара мостагIий паччахьаш а, хьоладай а бу. Вай массеран а Iалашо – маршо йу. ХIан-xIa, Iaьлбаг, шух къаьстар вац тхойша. Хирг цхьаьний хир вайх.

Юсупа къамел гочдича, Iаьлбаг хаттаре Михаиле хьаьжира.

– Сан доттагІчо Янкас ма-аллара: «Маршо йа Іожалла!». Кхин некъ бац, – жоп делира Михаила.

Iaьлбагна хиира, дехаршдар а, къийсар а эрна хир дуйла. Ши oьрси роггIана мара а къевлина, цаьршиннан белшаш тIе куьг тоьхна, вист ца хуьлуш басах хьалаволавелира иза.

Цхьа хан йелира бухахь бисинарш бист ца хуьлуш.

– Майра кIант ву вайн имам, – элира Елисейс, Iаьлбаган букъ хьуьна чухула дIатилча. – Со теша, хIинца а цо толамца вай кIелхьардохург хиларх.

– Дала мукъалахь!..

Шоьнан агIорхьара схьа дукъа кIел шиъ-кхоъ топ йелира. XIoкху агIонна тIехь дeтта дагарш севцира, кIез-кIезиг совцуш.

– XIун хилла-те? – хаьттира Юсупа ша-шега, тIаккха, лакха хьала а вирзина, мохь туьйхира: – Во-о Янаркъа!

– Во вай!

– XIун ду цигахь хилларг?

– XIумма а дац. Нохчмахкахойн кIентий бу вайх лата богIуш! Схьахетарехь, царах цхьаннан-шиннан, кхеравелла, шашаха топ йаьлла.

Елисейс а, Юсупа а шайн болх йуха а дIаболийра. Йуьстахкхийсалора йаккхийра поттанаш. Масех минот йаьлча, попан гIад лахахь цIийза делира. ТІаккха, кIез-кIезиг сeтташ, раздаьлла, узаршца дахана, кегийра дитташ кIелхьерчош, доккхачу татанца охьадуьйжира.

XVIII корта. КОЬЖАЛКАН-ДУКЪ

…Массанхьа – татанаш, хIоьънийн шакарш;

Йаккхийчу тоьпийн гIyгI хеза;

Лаьмнашкахь, хьаннашкахь, тогIехь

Iожалла, къизалла хьийза…

М. Ю. Лермонтов. «Чергазий»

1

Карзахе йара тховса Сесана. Йуьртан гуонаха a, Яьссин aьтту бердашца а цIераш йогура маьI-мaьIIехь. Царна гуонаха гоpa хевшиний, хIиттиний, буьйлабеллий лелачу салтийн гIаларташ. Хезара церан забарш а, беларш а.

Йуьртара бахархой чутийнера, амма сема бара. Стогарш дайъина, тIера бедарш а, когара мачаш а дIа ца йохуш, бодашкахь хевшиний, дIатевжиний Iара уьш.

Ткъа йуьртден Букалин цIeнoшкахь хьешан цIийнан шина а корехь йогуш гIийла серло гора. Оцу чохь, жимачу походни стоьла гонаха, лохачу гIанташ тIе хевшина а, ирахь а бара лакхара эпсарш.

Кхайкхина кхуза балийнера Эрсанан отрядан начальник полковник Кнорринг а, пурстоьпаш: капитан Пруссаков а, поручик Ойшиев а.

ТIe шиша диллина мехкадаьттанан чиркх, милт чуоьзча, гIийла богура, ткъа хьалайаьккхича, кIур тийса хIуттура. Вуьшта а кIуьран дохк хIоттийнера эпсарша уьйзучу цигаьркаша а.

Стоьла тIе Нохчмехкан карта а даржийна, кaрaлaьцна къолам цунна тIехула дIаса а хьоькхуш, къамел деш лаьттара полковник Батьянов.

– Кхузахь хIоьттина хьал цхьаболчарна кхераме хетаделла, – бохура цо. – Ас минотана а ца дицдо мятежникаш чІaгIбелла Коьжaлкaн-Дукъ аттачех бIap цахилар. ХIаъа, господа, оцу тIехь хилла графна Воронцовн отрядан трагеди. Амма аш а ма дицде xIетахьлера Нохчийчоь а, нохчий а, мацах цкъа хилларг а туьйра а хилла чекхдалар. ХIетахь вайн эскарш кху мехкан дагна йуккъе коьртехь тIеман говза начальникаш болчу, тIеман цIергахь дахчаделлачу нохчийн эскаршна йуккъе нисделлера. Ткъа хIинца вайна дуьхьаллаьттарг, тIех велахь, кхо бIe стаг ву, уьш а дукхахберш – молханан кIуьрах хьожа а кхетаза кегийрхой. Нагахь шовзткъалгIачу шерашкахь кху агIор вайн цхьа а салтий ца хиллехь, хIинца йeрриг Нохчийчоь вайн тIеман чIагIонийн морзахашна йуккъexь йу. Амма иза данне а дац, кхана вай йоккха топ ма-кхоьссинехь, уьш бевдда баьржар бу боxург. Мятежникийн баьчча, ша къона велахь а, хIиллане, майра стаг ву. Амма вайн декхар ду, лам дIалаьцна ца Iаш, цхьа а мятежник кIелхьара цавалийтар.

Эпсaрша леррина ладоьгIура полковнике. Лаха чуьра схьа хезара салтийн а, отрядерчу ламанхойн а иллеш. Кху агIор хийра нах хаабелла, карзахе летара жIaьлеш а.

– Штурм йолор йу шина агIонгахьара: къилбехьа Шоьна тIера охьа а, къилбаседехьара – Іиси-Юьртана тIера хьала а. Козловскийс шен отряд Шоьна улло хIоттайо. Ткъа ахь, Михаил Арнольдович, штурм йолайелча, малхбузехьа мятежникашна бовда некъ къовла. Цул сов, лаг лаьцна совцо йеза Эрсанний, Шоьнанний йукъара йарташ. Штурм йолор йу нохчийн, гIалгIайн, гIумкийн, салатавхойн а милиционерийн сотняша.

Пруссаков, синтем байна, меттахъхьайра.

– Пурба лохьа, господин полковник! Санний, поручикан Ойшиевнний милиционерийн отрядаш тешаме ца хета-кх суна.

– XIунда?

– Кху гондIарчу йарташкарчу нахах вовшахтоьхна ма йу уьш. Мятежникашна йукъахь гергара нах бу церан дуккха а.

– Цундела беза-кх уьш массарна а хьалха баха. Баккъашна тIe цамзанаш а таIийна. Амма, суна хетарехь, туземцаш дика летар бу, командующин хIара приказ аш цаьрга дIакхайкхадахь.

Батьяновс, схьа а лeхна, дIадийшира командующис даийтина къайлах приказ:

«Хаси-Юьртан, Веданан, Органан, Грозныйн округийн начальникашка.

Iaьлбаг-Хьаьжа коьртехь а волуш симсаройн