таIIийнa бaгa гoргaмaш йоьхкина, дIавихкира оха. XIoъ-молха Чомакхан кертахь рагIу кIел хиллера. Цигахь лаьттачу милцойх цхьаъ виэн а дийзира. Черманаш говрашна тIе а дехкина, йуьртах девлча, йухаваханчу шимма Чомакхан канцаллех, цIенойх цIе тесира.

– Баркалла хьуна, Къайсар. XIинца-м хала дацара. Іиси-Юьртахула схьагIертачу эскаро хIун до хьажа воьду со. Кхузахь ледара ма хилалаш. Иэшахь, гIо доуьйтур ду. Iумар, хьо соьца дIавола. Тхуна йукъахь зIe латто.

– Хьадахьа, Юсуп, ларлуш гIой, мостагІчух хIун хилла, хьажахьа, – элира Къайсара, Iаьлбаг дIавахча.

Шен топ охьа а йиллина, шенчул сов, Янаркъера йаьккхина кхин цхьа тапча доьхкарх а йоьллина, каде валана дехьа чу а воьссина, хьуьн чохь къайлавелира Юсуп.

– ЛадогIахьа, Элса, – шен топ цIанйеш воллучу Елисейна тIевирзира Къайсар. – И салтий хIунда ца лета вайх?

– Собар, Къайсар, салтий а летар бу, – паргIат жоп делира Елисейс, топ а йузуш. – Вай хIун до хьовса, ламанхой хьалхабаьхна цкъа.

– КIилолла ду-кх?

– ХIан-хIа, ларбалар ду.

– ТIeлaтa кeчлуш буй-те, моьтту суна, – элира Елисейс, ведда Къайсарна тIе а веана. – Дерриг эскарш вайна тIе а дерзийна дIахIиттийна. Йаккхий тоьпаш а оьзна улло. Iожаллина кечлучохь ду вайн гIуллакх!

– Ioжaллина-м кечдала ца оьшура. – Елисейн белшaх куьг туьйхира Янаркъас. – Цо-м шен гIуллакх дийр дара. Дала мукъалахь, тоьлур ду вай. Хьуний, Мишкиний нохчийн зударий а балийна, ловзаргахь хелхадийла а ма деза!

– Забарш йитахьа, Янаркъа. Ас-м баккъал а ма боху.

– Ас йо ткъа забар? Амма, нохчо йалайале, цкъа сунтван-м веза шуьшиъ.

– Ахь хIун дуьйцу, Янаркъа! Тхойша воккха ма хилла. Жима долуш до, боху, аш божабераш сунт. Тхойша тIаьхьависина.

– XIета, шуьшиъ зударий боцуш вуьсур ву-кх.

– Василий винерий ткъа?

– Винера дера-кх, – Къайсаре бIаьрг таIийра Янаркъас.

ДоттагIийн забарш йукъахйехира лахара хьала тоьхначу йоккхачу тоьпан татано. Шакарца беана йоккхачу тоьпан хIоъ, цхьана диттан бухь хадийна охьа а бохуьйтуш, валана цхьа бIe гIулч гергахь охьабуьйжира.

– ХIан, дIадоладели! – топ схьаийцира Елисейс.

3

Iуьйранна шен рота Яьссин аьрру агIон тIе дехьайала кечйелча, Абросимовна тIевеара капитан Рихтер.

– Эххар тIекхечи ас сатийсина саxьт! – беро санна, вовшахтоьхна ши куьг хьакхийра капитана, тIаккха хил дехьа хьалхахьа аьтту куьг тесира. – Суна хьалха лаьтта Коьжалкан-Дукъ. Оцу тIехь дакъа доцуш вайна сан да. Тахана ас бекхам оьцур бу. Сан да вийнарг, йа цуьнан кIант, йа цхьа кхин нислур ву суна дуьхьал. Дависа, Яков Степанович, сихха дIадолалаxьара хIара! Собар кхачийна-кх сан. Хьо вогIий тхоьца?

Абросимовс корта хьовзийра.

– Эрна ца вогIу. ТІaьхьа дохковер ву хьо. Цигахь инзаре буй-тIара хир йу. Йа, хьанна хаьа, тхо гучу ма-девлли, бовда а мега.

– Хьайн воккхавер йухаоза, капитан, – Ieн ца велира Абросимов. – И нах маршонна гIевттина. Вай йемалдан, шайн сий лардан. Уьш летар ма бу. Хьох къинхетам а бийр бац.

– Даим а цаьргахьа уьйзу ахь, Яков Степанович. Стенна оьшу хьуна и акхарой?

– Xьо кхетар вац сох, барон. Вайша дукха дийцина цунах лаьцна.

Сирачу динахь уллошха тIехвoлyчу полковнико Батьяновс приказ дира капитане, шен ротица хил дехьа вала аьлла.

– Господин полковник! – тIехьаьдира цунна Рихтер. – Пурба лохьа суна сайн ротица штурм йоло. Хьуна ма-хаъара, сан бахьанаш а дара хьалха хила.

– Мегар ду, капитан. Дала аьтто болда хьан!

ХІокхеран къамел хадале говр хаьхкина тIевеара Ойшиев. Поручикан балдаш кIайделлера, цIий дІaIaьвдича санна. Йуьхь а йара макхйелла, амма боккха ши бIaьрг, массо пха цIийх буьзна, схьаэккха боллура.

– XIун хилла, поручик? – xaьттира полковнико.

Дакъаделлачу балдех мотт хьаькхира Чомакха.

– Доьхна хьал ду, хьан оьздалла. Сийсара сан цIенош а, пурстоьпан канцеляри а йагийна мятежникаша.

Чомакх гича, йуьхьанца кхеравеллачу полковнико доккха садaьккхира.

– Кхин хIумма а дуй?

– Сан милицина делла хIоъ-молха а лаxxьийна дIадаьхьна.

– Ха дацара цигахь?

– Дара. Цхьаъ вийна, бисинарш бага горгамаш йоьхкина дIабихкина карийна.

Полковникан йуьхь Іаржйелира.

– XIун нах бара хадийраш?

– Сан участкерчу йарташкара милцой а, хIирий а.

ДІаэккха гIерташ, воpтa сeттош гаьллаш Iуьйшу говр, урх йуха а тухуш, човхийра полковнико.

– Суна теша лаьа, поручик, хилларг хьан бертахь дацарх.

– Ахь хIун дуьйцу, господин полковник! – тIе а бос баьхьира Чомакхан. – Ишттаниг дага а муха даийти ахь?!

– Хьан бертахь дацахь а, хьан ледарлонан жамI ду иза. Хилларг цуьнан локхалле дIахаийтар сайн декхар хета суна.

Чоже кIажаш таIийна, говр хьалха а хецна, Чомакх воьхначохь а витина, дIавахара Батьянов. Цхьана минотехь, цунна тIаьхьа хьоьжуш, чурт санна, вогIавелла лаьттина Чомакх цецвелира шена уллохь лаьтташ Абросимов гича.

– ДІаэца хьайна, – элира Чомакха, корта а хьовзош. – Декъазчунна ден цIера а догIу, олуш кица ду тхан. Изза ду-кх суна хилларг а. Мятежникаша цIенош дaгийна, йерзинчу стигла кIел витинчу сох доглазар го-кх хьуна. УьстагIо аьлла боху: «Іaьхча – барзо боь, цa Iaьхча – Iуьно боь». Ца дуьйцуш Іен йиш а йац, дийцича, хIара хуьлу.

Цкъа вист ца хила ойла хилира Абросимовн, йуха а Iен ца велира.

– Шен халкъана дуьхьалваьллачу стагана кхочу дакъа ду хьоьга кхаьчнарг а, – элира цо шогуо. – Кхузахь цецвала хIумма а дац, господин поручик. Марша Iойла хьо!

Чомакх цецваьллачохь а витина, шен говрана тIе а хиъна, меллашчу болaрeхь жимма лаха а ваьлла, лекхочу гу тIехь сeцира Абросимов. Кхузара дIа шера гора хил дехьара позицеш. Коьжалкан-Дукъан къилбасeдexьара когаш дIалaьцнера ГIебaртойн полкан йеа батальоно, дошлойн йеа сотняс. ТIаккха, Яьссех дехьа а ваьлла, говр йоргIа а йаьккхина, командни пункте вахара иза.

Коьжалкан-Дукъана дуьхьал лекхачу гу тIехь шина йоккхачу тоьпана уллохь турмалца хьалхара дукъ толлуш лаьттара полковник. Цуьнан отряд кийча йара штурмана, амма дукъана къилбаседехьара схьа тIелата йезачу отрядера хIинца а хаам бацара.

– ХIун хилла-те царна? – синтем байна хьийзара Батьянов. – Сигнал хIунда йац?

Эххар а, дехьара батарея тIамна кийча хиларан хаам беш, Iисин-Юьртана тIехула хьалайахара ракета.

– ХIан, Делан гIоьнца! – элира Батьяновс, тIаккха нийсса ирх лаьцна куьг, тур тухуш санна, охьаластийра.

Цхьатерра тоьхначу шина йоккхачу тоьпо леpгaш къардира Абросимовн. ХIаваэхь цIийзаш боьду ши хIоъ, дукъа тIе ца кхочуш, лахо баса кхийтира, шина диттан баххьаш а хедош.

– Йаккхий тоьпаш йуза! – поручике команда дира полковнико. – Жимма лакха лаца. ТІетоха!

ШолгIа бахана ши хIоъ Iалашонна тIекхийтира. Амма цигара схьа дуьхьал кхусcуш топ йоцуш, тийна дара. Иттеx xIoъ тоьхначул тIаьхьа, штурм йолайе аьлла, сигнал йелира полковнико. Массанхьа а йоьзан зурманаш а, вотанаш а йийкира. Лаха чохь лаьттачу ГІeбaртойн полкан шина батальонах цхьаъ а, гIашбевллачу гIалгIазкхийн а, салатавхойн а дошлой а, тоьпаш хьалха а лаьцна, чехкачу болaрахь хьуьн чохь къайлабевлира.

– Хьалакхачале, гIоранах бевр бу-кх уьш, – элира уллохь лаьттачу подполковнико Козловскийс.

Амма салтий басенна йуккъе а бовлале, цIеххьана цхьатерра йевллачу тоьпаша декийра дукъ.

– И хIун ду? – цецвелира Батьянов. – Вайн тоьпаш-м ма йац уьш?

– Схьахетарехь, мятежникаш лаха чубаьхкина.

– Мича хьоьжуш хилла разведка?! – агIор туйнаш кхоьссира полковника.

Капитанан Рихтеран рота штурм йолийначу