дийнахь садаьIна 80-гIа ГІeбaртойн гIашлойн полк Яьссица хьала йолайелира. Йуьхьанца дуьйна муьтIахь хиллачу Ишхойн-Юьртахь жимма саца а сецна, оцу йуьртан лакхенах ткъех стагах лаамхойн отряд вовшахтуьйхира Михаил Ивановича. Царна тIе командир хIоттийра ТIерга-Дукъахь гIовттамхойн дуьххьара хиллачу къайлахчу бартах мотт бохьуш шена тIевеана Ботар.

Зоьрталчу, стоммачу дегIаxь, чIенга кIел кхалха кхалкъ йиллина, цIен йуьхь, къорза бIаьргаш болу Ботар, коча тур тесна, берстинчу дина а хиъна хьийзара. Мотт эцна варна йелла мидал а йара чоин бустамашна тIехула некха тIе оьллина.

Батьяновс шена тIекхайкхира ХортIин Асхьад.

– Чехкка Гати-Юьрта а гIой, отряд цига дIакхачале, йуьртара берриг божарий со тIеэца кечбе.

– ЛадугIуш ву, хьан оьздалла!

– Цхьана a стaгexь герз а ма хуьлийла. Нагахь мичча бахьаница дуьхьал ца вогIуш стаг висахь, цунна уггар луьра таІзар дийр дуйла а хаийта. Йахийта!

Iамаза цхьана кога тIехь а хьаьвзина, ведда вахана, шен говра а кхоссавелла, Гати-Юьртехьа дIахаьхкира Асхьада.

Яьссин йистонца хьалайолайелла отряд, цхьа сахьт даьлча, Гати-Юьрта кхечира. Эвла йиcтeхь тоба а йина лаьттара ах бIe гергга стаг. Тобанна йукъахь вара Батьяновна вевза йуьртда ХортIа а, векъана хьаьжо а, таро йолчех кхин масех стаг а.

Говр човхийна, тобанна тIе а вахана, мохь тоьххана маршалла a xaьттина, Асхьадна тIевирзира полковник.

– Нах кIезиг хIунда баьхкина суна дуьхьал?

– Бевдда, хьуьнха бахана уьш, хьан оьздалла…

– XIунда?

– Эскар догIу аьлла хезча, кхерабелла…

Кхеравелла Асхьад а витина, нахе вистхилира Батьянов:

– Шун нах бевдда хьуьнха бахана, боху. Тхох кхерабелла. Салтех кхера эшац хьаналчарна. Кхера безарш паччахьний, Ieдалний дуьхьалбевлла зуламхой бу. Амма царна а гечдийр ду, шаьш лелийначунна дохко а бевлла, Iедална тIебагIаxь. Ткъа шу ма кхера. Суна хезна, дуккха а адамаш хьуьнхахь къайладевлла бохуш. Царна йукъахь шун гергaрниш а хир бу. ТIaьхьа а довлий, цIа балабе уьш. Нагахь вай аьлларг цара ца до-кх, тIаьхьа дохкобевр бу уьш.

ХІeтта схьакхаьчна, нийсса аьлча, Асхьадан геланчаша валийна МIaьчиг, дегаза ког боккхуш веана, тобанна йукъахь лекхо нах а къастийна, царна тIехьа сeцира. Амма шел веха стаг йуьртахь воцу МІaьчиг цхьа корта лекха вара массарел а. Полковнике а, эпсаршка а къайллах бIаьрг тоьхна, шен дуткъа, деха хебаршка ихна лаг йакъайеллачу белшаш чу а оьзна, дIатийра иза. Иштачу меттехь хьалхацагIертар гIоле хетара цунна.

Дикка мотт лебира полковнико, MIaьчиг цхьана а дашах ца кхеташ. ТIаккха Асхьада гочдира цуьнан къамел. XIинца цхьамма цунна жоп луш къамел дан дезара. МIaьчига къайлах бIaьрг туьйхира тобанна хьалха лаьттачу нехан воpтaнaшка. ХортIин cтoмма ворта хеббера. Товсолта-Хьаьжин букъ, IаддаргIа санна, сеттинера.

Цхьана хIуманна бехкалвaхнa ХортIа йерстинчу вoртанна тIе хьацар а тоьхна лаьттара. Ша вистхила бIo а ца боьлла, дехаре Товсолта-Хьаьже дIахьаьжира иза.

Букъ а нисбина, йайн йовхарш туьйхира Товсолта-Хьаьжас. ТIаккха, Iаьрбийн маттахь масех дош далош, йуха иза нохчийн маттахь гочдеш, къамел долийра цо. Товсолта-Хьаьжас дийцинчух МIaьчиган коьрто схьалаьцнарг – паччахь а, цуьнан хьаькамаш а Делан лаамца лелаш хилар, адам шен лакхарчунна муьтIахь хила дезар а Дала массарна а тIедожийна декхар хилар дара. Иза молланаша дуьйцу дукха хезнера МІaьчигна. Цунна шена а хуур дара и хьехам бан. Бакъду, цхьа ткъех шо хьалха, МIaьчиг жима стаг волчу хенахь, кхин дуьйцура молланаша. Бусалба паччахьашший, бусалба Iедаллий бен Делера дац, царний бен бусалба стаг муьтIахь хила ца веза, ткъа керстанна кIел сецначу стеган дуьнене а, эхaрте а даха дог дац бохуш. Кху тIаьххьарчу хенахь МIaьчиг ца кхета хийцамаш хиллера. Йа хIара кeрста паччахь а, цуьнан хьаькамаш а бусалбанаш хиллера а, хаац, йа xIaрa нoxчийн молланаш кeрста дине бирзинера а, хаац. Доцца аьлча, бертабахана-кх хIорш.

– Тхан хьомсара полконак! Кху Нохчмахкахь-м хьовха, йерриг Нохчийчохь а, ГIалгIайчохь а хир бац гатийуьртахойл паччахьний, Iедалний муьтIахь нах, – дуьйцура Товсолта-Хьаьжас. – Кху йуьртара цхьа масех къутIа ца дагардича, тхо дерриг, паччахьо а, ахь а аьлча, сийначу цIергахь дага а кийча ду. Оха декъалво хьо, хьомсара полконак, хьо а, хьан эпсарш а, хьан салтий а тхешан махка тIеxь, тхешан йуьртахь…

Асхьада гочдира цуьнан къамел. Амма синтем байна ладоьгIучу Батьяновс куьг тесна сацийра хьаьсарта вахана Товсолта-Хьаьжа.

– Хаза дуьйцу ахь, хьаьжа, – корта а теIош, кIоршаме велакъежара полковник. – Ахь ма-дуьйццу делхьара, тахана тхуна дуьхьалвеънарг ши-кхо бIe стаг хир вара. Мичахь бу шун боьрша нах? Хьоьга хоьтту ас, йуьртда!

ХортIа Асхьаде хьалахьаьжира.

– Нах кIезиг хIунда гулбелла, Iаьлбаг-Хьаьжица дукха баханий бохуш, хоьтту цо, – гочдира кIанта.

Дакъаделлачу балдех мотт а хьаькхна, цхьана кога тIера вукхунна тIехIоьттира ХортIа.

– Цхьа шовзткъe итт стаг вaханa, aлaхьа. Цхьаберш хьуьнха бевдда. Iаьлбаг-Хьаьжа боxучу оцу туьлликана тIаьхьабаханарш йуьрто нажжазбо, алахьа…

Асхьаде ла а доьгIна, нахана тIевирзира Батьянов.

– Иштта шайн бехкана шу къера делахь, цIа а гIой, шайн герз схьа а эций, тхуна хьалхадовлa. Кхийтин шу?

Полковникан къамел гочдича, нах тапъаьлла дIатийра.

– Дист хIунда ца хуьлу шу? – аз айдира Батьяновс.

Тобанна йукъара схьа хьалхавелира Акхболатан Ахьмад.

– Тхо мича дига ойла йу, хаттахьа цуьнга, – элира цо Асхьаде.

– Полковнике хетта ца оьшу иза-м. Iедална дуьхьалбевллачу нахах лата дуьгу-кх.

Ахьмада корта хьовзийра.

– XIета, тхо догIур дац, ала цуьнга.

Батьянов оьгIазвахара.

– XIунда ца догIу шу? ХIинцца дац, шаьш Iедална муьтIахь ду бохуш, аш чIагIонаш йеш?

– Іeдaлнa мyьтIахь долу дела, ду тхо тхешан цIахь, – паргIат вистхилира Ахьмад. – Тхайн кхин ойланаш йелхьара, тхо Iаьлбаг-Хьаьжица хир дара. Тxоьга ма лецийта Iедална духьалбевлларш, шаьш схьалеца…

Батьяновс кхидIа ла ца дуьйгӀира Ахьмаде. Шена тIехьа лаьттачу Чекуновга доцца омра дира цо. Масех минот йалале гIалгIазкхийн дошлоша гуобира нехан тобанна.

– ХIара нийсо йац, полконак! – мохь беттaрa Axьмада. – Тхо машаре нах ма ду! Тхан йарташна, тайпанашна йукъа мостагIалла дожо гIерта шу…

КхидIа Ахьмада аьлларг ца хезира МІaьчигна. БІaьргашна тIейеана йеха, йуькъа бора кIужал йолчу гIалгIазкхичо, тIе говр тоьхна, йуьстахтесира иза. ТIexьа лаьттачу Жаьнтамарна тIекхетаро ирахь а сацийна, расхачу динан баьллачу баккхийчу когаш кIел ца воьдуш висира. Цхьа масех стага, дений, нанний хьежош, говраш тIера охьа а ийзош, дуьхьало йира гIалгIазкхашна. Шен йерриг майралла а, ницкъ а тIегулбинчу МIaьчига а, ластийна, чоже буй балийтира цхьанна, амма вукхо чІaпaнeхьа коьртах тоьхначу туьро, бIaьpгex суйнаш тосуьйтуш, можа бIагор баийтира цунна. Циггахь шен майраллин а, къонахаллин а Іaьциг йуьстах а кхоьссина, йехий гIулчаш йохуш, хьалхахьа йорт ийцира МІaьчига.

Эвла чу воьлча, йухахьаьжира иза. Полковникна тIаьхьа ишхойн дошлошна йукъахь цунна гира ХортIа, Товсолта-Хьаьжа, шайн йуьртара кхин масех а.

Дошлойн гуонна йукъахь йуьртахой а, тIаьхьайогIуш эпсарийн тоба а, салтийн бIo a гича, кхерабеллачу зударийн маьхьарий, цІогIанаш девлира. Йуьйцинчу кертех кIомсарш йетташ, дера лиэтара жIaьлеш. Шайн кетIахула чекхволуш, МІaьчигна гира, цхьана куьйга тишачу, Iаьржачу корталин тIам бете а лаьцна, ши бIaьрг къаьрзина, зIарехь лаьтта