цо 1908-чу шеран 31-чу августехь сан партизанийн командица хиллачу тасадаларехь. Сан партизанаша вийна шен да а, ваша а, кхо накъост а витина, тхуна дуьхьал цкъа топ а ца кхуссуш, иза охьа а тесна, эхье веддера иза. Цхьанхьа къайленгахь кIело а йина йа геннара схьа а тIетоха майра ву иза. Зеламха хIинццалц схьа ца лацарна, иза дийна леларна бехке цунна гIо до, иза ларво бодане, бIаьрзе халкъ а, цуьнца дерг чекхдаккха ца хуу Iедал а ду».

– И йаздинарг хIун эпсар ву хаьий хьуна?

– Стохка беной вайна дуьхьалбаьхна ГIоьрдала участкан пурстоп.

– ХIинца мичахь ву иза?

– ХIокху ГIалгIайчохь цхьанхьа пурстоп ву бохуш, хезна суна.

Зеламхас къамел паргIат дахь а, Аюбана гора цуьнан хьаьжа йуккъе хIоьттина шад а, дусаделла цIоцкъамаш а, йукъ-кара чIоггIа тIеттIатаIайо цергаш а. Зеламхин дог, дарделла, кхехкара.

– Вербицкий мичахула лела, вайна хууш ду. И эпсар а каро веза. ХIинца, охьа а вижий, дика садаIа, суьйранна Соьлжа-ГIала ваха новкъа вер ву вайша.

Аюба, хIунда аьлла, ца хаьттира цуьнга. Аюбана хаьара, хIунда воьду. Зеламхас шен дагахь кхел йинера Вербицкийна…

ХVII корта. Операци

АллахIан новкъахь шайна дуьхьал тIом бечаьрца тIом белаш, шаьш тIекхаьчначохь уьш байалаш, шаьш цара арадаьхначуьра уьш арабахалаш…

Къуръан. 2 Сура, 190-191 айат

1

Зеламха собаре стаг вара. Шена хазахетар хилча, иза дуьйцуш воьлуш а ца хуьлура, халахетар, бохам хилча, иза балхош, цIийзаш а, чIеIаш а ца лелара. Иза а, важа а шен кийрахь къовла а, дагара ца хаийта а доьналла дара цуьнгахь. Вербицкийн кехат дешча, оьгIазлоно буьзна, кIеж туьйсуш, кхехкара цуьнан кийра. Нохчийн халкъана хьалха-м хьовха, Кавказан, йерриг а Россин халкъашна хьалха эхь динера цунна Вербицкийс. Иза дуьтийла ма йац. Цунна хьакъ доллу жоп дала ма деза Зеламхас. Иза реза ву атаманах лата. Муха ца хуьлу. Зеламхас шеца цхьа а накъост вуьгур вац. Ша бахьана долуш накъосташна бохам хуьлийла ца лаьа цунна. TIe, Вербицкийс шех цхьаннах лата вола а ма боху. Зеламха ша летар ву цунах. Зеламха ма ву оцу хьакхано сийсазвинарг. Шен куьйга бекхам оьцур бу цо.

ХIаъа, Вербицкийна жоп йаздан дезара. Аюба йаздича а тарлора, гIаддайча. Аюб шозза набахтешкахь, Сибрехь ссылкехь хилла. Шоззе а ведда цIа веана. ШозлагIа цIа веача, хIетахь Зеламхин тобанехь хиллачу Абубакарехула обаргех схьакхетта. Аюб хьекъале, доза доцуш майра кIант ву. Цунна оьрсийн йоза-дешар а, мотт а хаьа. Зеламхин аьтту куьг ду иза. Добровольскийга, Галаевга, Дудниковга, кхечаьрга а йаздина кехаташ Аюба а, Бетарсолтас а йаздина цунна. Ткъа Пачхьалкхан Думе МутушгIеран Ахьматхана йаздина. Ахьматхан, Петарбухехь а, Москох а лоруш, гIараваьлла абалкат ву. Иза тахана хIокху махкахь вац. Германа-махкахь ву, боху. Иза цIа верзаре хьоьжуш Iойла ма дац Зеламхин. Вербицкийна сихха жоп дала деза. Газетехула. Россин массо маьIIехь довзийта. И жоп говзачу оьрсийн маттахь хила деза. Иштта йаздан хьан-хьанна а хуур дац.

Дикка ойла йинчул тIаьхьа ШерипгIеран Жамаьлдин Деналбекана тIехь сецира Зеламха. Иза Соьлжа-ГIалахь вехаш ву. Цуьнан хIусамехь кест-кеста хуьлу Зеламха. Вежарша везаш тIеоьцу иза. Шайх дагаваьлча, хьекъале хьехар а ло. Зеламхин де эшча, дукхазза а гIо а дина.

Сатаса гергадахча, ТIехьа-МартантIе кхечира Зеламха а, Аюб а. Цигахь Аюб шех дIакъастийра Зеламхас. Аренца ког дIа мел баьккхинчохь салтийн, гIалагIазкхийн ха лаьттара. Цхьанна атта дара царах ларвала а, кIелхьарвала а.

Садаьржаш, Шалаже кхаьчча, шена тешамечу стеган хIусамехь де даккха сецна Зеламха, маьркIажал тIаьхьа Соьлжа-ГIала новкъа велира.

ШерипагIеран Жамаьлда Шуьйта уллорчу цхьана жимачу йуьртара схьаваьллера. Паччахьан эпсар волу иза, Шелана гонахарчу йартийн пурстоп хIоттийча, ломара шен доьзал охьа а балийна, Сиржа-Эвлахь ков-керт денйина, цигахь ваха охьахиънера. Амма оьрсийн лаккхара дешар дешна цуьнан кIентий Деналбек, Назарбек, Заурбек, Майрбек Соьлжа-ГIалахь бехаш а, балхахь а бара. Жамаьлдин доьзалехь доттагI вара Зеламхин – Жамаьлдин жимахволу кIант Асланбек. И доттагIалла диъ шо хьалха тасаделлера цаьршиннан. Болатан басахь Iаьржа месаш, седарчех догу Iаьржа бIаьргаш, аьрзун санна, майра хьажар – цIена нохчочун йуьхь-сибат долчу оцу кIанте, дуьххьара бIаьрг ма-кхийтти, безам баханера Зеламхин. ХIинца Асланбекан шийтта шо дара.

Говр Соьлжехь хьешашкахь а йитина, гIаш гIали йукъа вахара Зеламха. Цхьадика, сирла беттаса долуш, урамашкахь ца тилалуш дIакхечира иза. ЦIенойн ков а, корийн неIарш а тIекъевлина дара. Амма корийн нeIapш йуккъехула, херошкахула, ара йуткъа серлонан асанаш гора. Зеламхас шаьш хьалххе билгалйинчу ишарехь кор туьйхира. Ши минот йалале ков а даьстина, Зеламха чоьхьаваьккхира Деналбека. Иза волчохь даим а хьеший лаьттара. Цхьадика, тховса кхузахь цхьа а хьаша вацара, цуьнан ваша Асланбек воцург.

Нохчийн къоман интеллигенцин тоба жима йара, цуьнан векалш куьйгийн пIелгаш тIехь а багарлур болуш. Газета тIехь Вербицкийн кехат дешча, иза шен-шен цIарах долуш санна, халахеттера хIоранна а. Халахетта ца Iapa, царах уггар либерале волчунна а даг чу оьгIазло йоьссинера. Зеламха гучу ма-велли, хиира Деналбекана, иза кхуза хIунда веана.

Пхьор даъалц, ша деана гIуллакх Зеламхас а ца дуьйцура, ткъа хIусамдас а ца хоьттура. Зеламха чувогIуш, стоьла тIе чиркх а хIоттийна книжка йоьшуш волу Асланбек, хьешана мара а иккхина, шен книжка тергал а ца йеш, цунна тIе а вогIавелла лаьттара. Шен жимачу доттагIчуьнца къамел долийра Зеламхас:

– ТIаккха, берзан кIеза, муха ду хьан гIуллакхаш?

– Дика ду.

– И хIун кинашка йу ахь йоьшург?

– Деша ваха кечам беш ву со.

– Мичхьа?

– Полтаве.

– Иза мичахь йу?

– Генахь йу. Москохал а генахь.

– Цига гена ца вахча, кхузахь йац ишкол?

– Эпсарийн Iилма Iамо воьду со. Иза Iамош ишкол йац кхузахь.

Зеламха, корта а хьовзийна, велавелира.

– Обаргашна дуьхьал тIом бан Iама воьду хьо?

– Сан да эпсар ву, амма иза цкъа а обаргашна дуьхьал ца ваьлла. Мелхо а, хьан доттагI ву иза.

– Кхин Iилма Iамо хIунда ца воьду хьо? Инженеран, абалкатан?

– Суна тIеман дешар Iамо лаьа.

– ХIунда?

– Паччахьан Iедалх нохчийн халкъ маьршадаккха.

– ХIета, обарг хила ойла йу-кх хьан? Обаргана цхьа а дешар ца оьшу! Цуьнан ишкол хьаннашкахь, лаьмнашкахь йу. Соьца дIавола, ас Iaмop ду хьуна тIеман дешар.

– ХIан-хIа, обарг хир вац со. Обаргашка маьршадаккхалур дац нохчийн халкъ. Уьш кIезиг бу.

– Ахь хIун дийр ду ткъа?

– Дерриг халкъ, ламанан дерриг а халкъаш а гIовттийна, Шемал санна, церан коьрте хIуттур ву со.

КIант, шена тIе а озийна, маракъевлира Зеламхас.

– Борз хир йу хьох, Асланбек! Амма дерриг а ламанан халкъаш а гIовттийна, ткъе пхеа шарахь тIом бинчу Шемале а ца эшаделла паччахьан Iедал. Цуьнан хьаькамаш байа беза. Кхин некъ бац…

Пхьор диъначул тIаьхьа шен гIуллакх дийцира Зеламхас:

– Полковник Добровольский хьакха дара. Полковник Галаев уггар къиза экха дара. Дудников чагIалкх йу. Амма цара а, кхечара а, шаьш со