цигара боьрша нах лецна, отрядаца дIабига беза, цаьрга лаьмнашкахь эладита ца даржадайта.

Дукхахболу эпсарш Григорчукехьа бевлира.

Ах бIе гергга цIа долу ЦIорхе Iacca йистехь, ломан басенца йаьржина, Iуьллура. Кхузара цIенош тайп-тайпанчу коьчалех дина дара. Пенаш тIулгех дуттуш а, буьйдачу кибарчигех а, серагех дуьйцина тIе поппар хьаьхна а. Наггахь тхов герагца къевлина, дукхахдерш тIе латта тесна а. Цхьадолу цIенош тIе ворда йахалуш гаттий некъаш дара, дукхахдерш – гIаш бен тIе ца вахалуш.

Авангардехь богIу гIалагIазкхий кIотаран гаттийчу урамашкахула дIасабаьржира, цхьа а Iалашо йоцуш тоьпаш а йетташ. Цхьаболчара баттара даьхна тарраш лестадора, маьхьарий а хьоькхуш. ТIаьхьа тIекхиъначу салташа мосазза а пулемет туьйхира кIотарна тIехула. КIотарахь зударийн а, берийн а маьхьарий, цIогIанаш хезара. Шаьш хIун до а ца хууш, керташкахула, урамашкахула ида боьлла уьш, божарша човхийна, цIенош чу а лаьхкина, дIалевчкъира. ГIалагIазкхашна а, салташна а тIекхийсалуш, дарделла летара жIаьлеш. Уггар къармазенаш тарраша а, дIаьндаргаша а дIатедора.

Шина цIа чуьра цIеххьана схьатоьхначу тоьпаша масех салти а, гIалагIазкхи а вожийра. Оцу шина цIенна тIе масех минотехь пулеметаш а йиттина, гIишлошна, дитташна тIехьа а лечкъаш, уьдуш, текхаш, тIебаха гIоьртира салтий. Амма цIенош чуьра схьа нийса йеттачу тоьпаша уьш улло ца буьтура.

КIотара чу а ца воьдуш, йисттехь, комарийн къеначу дитта кIел тергаман меттиг а лаьцна, цигара дIа операцина тIехь куьйгалла дора Дудниковс. Агенташа шега дийцина Зеламха тIевуссуш долу цIа муьлха ду, ца хаьара цунна. Лаьцна цхьа гIалгIа шена тIе а валавайтина, цуьнга иза дийцийтира цо. Чуьра схьа герз деттачу шиннах цхьаъ хиллера иза.

Ломан басешкахь, гаттийчу, гомачу урамашкахь говраш тIехь лела хала а, кхераме а хиларна, гIалагIазкхаша шайн говраш, кIотарна йисте а йигна, кертех дIа а йихкина, уьш ларйан ши гIалагIазкхи хIоттийра. Цхьана цIа чуьра схьадетта герз сецча, гIаш бевллачу гIалагIазкхашца цунна го бира Григорчука. ЦIа чуьра схьа герз тухий хьовса корашкахула чу тоьпаш йиттира цара. Амма цIа чуьра схьа топ ца туьйхира. Григорчука ойла йора: «Къайллах арабевлла, бахана-те уьш? Йа байъина-те? Йа патармаш кхачийна-те? Йа цхьана хIилланна дIатийна-те?» Дикка ойла йинчул тIаьхьа цунна дагадеара кхузарчу бахархойх цхьа-шиъ цIа чу вахийта. Сихха ваханчу гIалагIазкхичо луларчу цIеношкара воккха стаг а, зуда а далийра. Нохчийн мотт хуучу гIалагIазкхичун гIоьнца оцу шинга омра дира Григорчука:

– ЦIа чохь дийна нах буй, хьовса. Дийна бацахь, церан герз схьада, – Iуьттуш-тоттуш, и шиъ цIа чу дахийтира цара.

Воккха стаг сихха аравелира.

– Вийна кхо стаг Iуьллу цIа чохь, – элира цо.

ТIаьххье, Iадийна, мохь хьоькхуш араиккхира зуда.

– Вай, орцах довлийша! Сан кIант вийна хIокху Делан мостагIаша!

ТIаккха, куьйгийн пIелгаш даржийна Григорчукана тIе а кхетта, цхьана куьйга цуьнан коьрта тIера йеха месаш ийзош, вукху куьйга йуьхьах мIараш тийса йуьйлира.

– ДIадала, йешап! – мохь оьхура Григорчукан.

Цунна гIоьнна веара цхьа гIалагIазкхи. Амма зудчо Григорчук дIа ца хоьцура.

– Коьртах хIyмa тоха цунна! – омра дира Григорчука.

Зоьрталчу гIалагIазкхичо, варзап санна, боккха буй коьртах а тоьхна, охьайожийра йоккха стаг. Цо мIapaш тийсина йеринчу шен йуьхьах куьг хьаькхира Григорчука.

– НеIалт хуьлда хьо йешапна! – синкхетамах йаьлла Iуьллучу зудчунна чоьже мийра туьйхира цо.

Морзгалша къарзйина Григорчукан йуьхь кхин тIе а эрчайаьккхинера зудчо.

Воккхачу стага цIа чохь дийна стаг вац бахахь а, ларвалар эрна ца хетта, шел хьалха ши гIалагIазкхи чухьажийра Григорчука. Хьалхарчо неIсагIех чоьхьа ког ма-баьккхинехь, цIа чохь топ йелира. Шен карара топ дIа а хецна, шинне куьйга гай а лаьцна, шалха а вахана, цкъа голаш тIе охьа а лахвелла, тIаккха ша волччохь дIахаьрцира гIалагIазкхи. ТIаьхьарчо цIа чу топ туьйхира.

– Кхин дийна стаг вац хIокху чохь, хьан оьздалла, – элира цо, схьа а вирзина.

Григорчук цIа чу велира. Кора уллохь шиъ а, неIарна дуьхьал сонехь цхьаъ а – кхо дакъа Iуьллура цIa чохь. Царна уллохь цIенкъахь бердангаш а Iохкура. Оцу сонехь Iуьллучунна чIогIа чов хиллачух тера дара. Хетарехь, текхна неIарна дуьхьал соне а вахана, шен берриг ницкъ тIе а гулбина, хьалха гучуваьллачу гIалагIазкхичунна тIаьххьара патарма тоьхнера цо.

Шена тешнабехк бинчу воккхачу стагана таIзар дан дагахь араваьллачу Григорчукана, арахь йа иза а, йа йоккха стаг а ца карийра. Воккха стаг лаха луларчу цIа чу вахара иза. Кхераделла, синош даьхьна ши зуда а, жима кIант а карийра цунна. Воккха стаг тIепаза вайнера.

Лаха чохь тоьпаш йуьйлуш, пулемет йетташ, гIалагIазкхийн, салтийн маьхьарий хезира Григорчукана. Охьа чухьаьжча, цунна гира Алкунехьа боьдучу новкъа дIайевдда йоьлху ах бIе гергга говраш. Чов хиллачун дола дар гIалагIазкхашна тIе а диллина, басех чу охьахьаьдира Григорчук.

ШолгIачу цIа чохь къовлавелла пхи обарг веддера. ЦIенна гo бинарш неI а, кораш а тергалдеш, цигахула чу герзаш детташ Iашшехь, цIа чуьра хьала цхьацца тхов тIе а волуш, цIийна тIехьарчу aгIop чу а буьссуш, бешарчу йарашна йукъахула текхаш гонна йукъара а бевлла, дуьрстанаш хедош, гIалагIазкхийн говраш дIа а хецна, говраш тIехь дIабахнера. Кхузахь деттачу герзаша хьере йина, вукху пхеаммо йетташ карзахйаьхна, мераIуьргаш а сийсош, терсаш Алкунехьа боьдучу новкъа дIахахкайеллера говраш. Йисинчу говрашкахь тIаьхьабевллачу гIалагIазкхаша, хала схьалоьцуш, йухайалийра уьш.

6

Таллархойн ханна отрядан хьалхарчу операцин жамIаш белхаме хилира. Хьалхарчу дийнахь цхьа гIалагIазкхи вийна, кхаанна чевнаш йина. Обаргаша кIело а йина, тIелатар дина а ца йинера и чевнаш. Ши рота гepгга салтийн гIалагIазкхийн бIон мера кIел машаречу шина некъахочо йинера. ЦIорхехь, ах бIе гepггa цIа долчу жимачу кIотарахь, йалх гIалагIазкхи а, итт салти а вийна, берхIиттанна чевнаш йина. Ткъа отрядо вийнарг кхо разбойник, ши стаг, цхьа зуда, ши бер ду. Вийначу шиннах цхьаъ Дудниковс лоьху Габис вара.

Дудников воьхна а, дарвелла а хьийзара. КIотара чохь а, гo бина а лаьттачу виъ бIе гергга салташна а, гIалагIазкхашна а йукъара а ваьлла, пхи обарг вахана гIалагIазкхийн говрашкахь. Уьш ларъеш волу ши гIалагIазкхи а вийна.

Операци Дудниковна эхье чекхйаларх къайллах воккхавера Григорчук. XIapa разбойникийн дIаьндаргашна йуккъехула кIотарахь ведда-хьаьдда лелачу хенахь, шех Наполеон тарвелла, кIотара йистехь, дитта кIел хиъна Iийна Дудников. Сонтачу омранашца геланчаш дIаса а хьежош.

Цхьанхьара лехна схьавалийначу йуьртдега дитт долчу дIагулбайтира кIотарара боьрша нах.

– Зеламха варий сийсара кIотарахь? – буьрса хаттар дира Дудниковс тобане.

Тобанах схьа а къаьстина, Дудниковна хьалха хIоьттира йуьртда.

– Вацара. Тхуна хууш, цкъа а хIокху кIотарахь а ца хилла иза.

– Делах тешаш вуй хьо?

– Делах тешаш ву со, Дала мукъалахь.

– Ткъа ахь аьшпаш хIунда буьтту, къена газа?

– Ас аьшпаш ца буьтту. Суна хууш, цкъа а хIокху кIотарахь ца хилла Зеламха.

– Иза кест-кеста Габис волчу хьошалгIа вогIуш хилар суна ма хаьа ткъа? Кхузахь вехаш волчу хьуна хIунда ца хаьа? ТIе, дерриг а хаа дезаш, йуьртда а ма ву хьо.