хаам кхаьчнера Зеламхе, цуьнан мостагI тахана Гуьржийн БIo-некъахула Тифлисе воьду аьлла. Iуьйранна сатоссуш, шеца итт накъост а волуш, Дарьялан чIожа схьакхаьчна иза, кхузахь, Теркйистехь, кIелонна хиъна Iapa. ХIара гуьйренан хьалхара бутт белахь а, къеггина малх хьаьжна, де довха дара. Амма Теркаца хьала хьоькхучу мелачу махо дегIана цхьа тамашийна хаза там бора. Лекхачу шина берда йуккъехула чехка охьадогIу жима хи Терках дIакхетачохь, лекхачу, къеначу попа кIел, сийначу бай тIехь верта а даржийна, коьрта кIел куьйгаш а дехкина, мархашна кIел сетташ, пелдуьйлуш, хьийзачу лечане бIаьрг бетташ, аркъал вижина Iуьллура Зеламха. Накъосташа роггIана ха дора некъахь.

Иттаннаш шерашкахь хIокху новкъа стерчийн ворданашкахь а, говрийн гIудалкхашкахь а, пайтонашкахь а дIасалелара адамаш. Ткъа хIокху тIаьххьарчу шерашкахь йукъайевллера нах дIасалелош, бархI стагана меттиг болуш, «Бенц» машенаш. Лергаш къардеш, гIoвгIa йора, бIаьргаш Iийжош кIур а туьйсура цо, тIера адамаш дIаса а, хьала а кхуьйсуш, вон йетталора иза, амма оцу машенахь дIасабахар доккха дозалла хетара нахана. Мил-милла а ца воьдура, мелла а тароерг бен.

Вербицкийс оцу машенна билет эцна аьлла, хаам бинера Зеламхе. Iуьйранна малх лаккха баьлча, оцу машенан тата хезира шайн рогIехь некъахь ха деш лаьттачу Аюбана а, Абубакарна а. Машен гергагIоьртича, некъа йуккъе а ваьлла, куьг хьалалецира Аюба.

– Стой! Астанавись! – мохь туьйхира цо.

Абубакар йуьстах xIоьттина лаьттара.

Йуьхьиг охьайерзийна белшах тесна топ а, некха тIехь морзахйохуш а, йукъах йихкина а патармийн гIаьпнаш а, доьхкарх йоьллина ши бомба а, агIон тIехь кхозуш маузер тапча а йолуш, некъа йуккъехь хIоьттина лаьтташ жима стаг гича, шега шолгIа мохь ца тохийтира шоферо. Шозза-кхузза хьоршам тоьхна, Iаьржа кIур а тесна, йега а йелла, сецира машен.

Аюба сихха бIаьрг туьйхира пассажирашка. Виъ боьрша стаг а, йиъ зуда а. Йеа зудчух шиъ – ткъех шо хенара хаза ши йоI. Зеламхина а, цуьнан накъосташна а Вербицкий ца гинера цкъа а. Цуьнан йуьхь-сибат хаьара. Веа боьршачу стагах шиъ иза хуьлийла а дацара. Шиъ Вербицкийн хенара вара.

– Выхади па аднаму! – омра дира Аюба. – Па аднаму падхади ка мине!

Массарал хьалха машенара чувоьссира лохачу, стоммачу дегIахь, Iаьржа духар дуьйхина, некха тIехь кхозуш дато жIар йолуш стаг. ТIаьххье охьайоьссина цхьа зуда цунна улло дIахIоьттира. Хетарехь, и шиъ зудий, майрий дара. Шен обанан кисанара схьадаьхна дашо сахьт а, бохча а Аюбе дIакховдийра стага.

– Со священник ву. Ткъа xIapa соьца йерг сан зуда йу. Дато жIар, зIе йоцург, шуьга дIайала кхин мехала хIyмa йац тхоьгахь.

– ДIавала, хIун ду ахь лелориг? – мозгIаран куьг дIатеттира Аюба. – Тхуна ца оьшу хьан деши, дети, ахча. Тхуна оьшург кхин ду. Кисана дилла хьайн сахьт а, бохча а!

ХIорш, зударий лецна, хьуьн чу йуьстах а баьхна, царна ницкъ бан бохку моьттуш, кхерайелира къона ши йоI.

– Господин Зеламха! Хьо оьзда къонах ву бохуш, цIе йоккхуш гIараваьлла ма вара, зударий сийсазбан воллу хьо? Къинхетам бехьа тхох!

– Дала бекхам оьцур бу хьох, ахь тхо сийсаздахь!

– Маьхьарий ма хьекха! Со Зеламха вац. Цуьнан адъютант Тамаев Аюб ву. Зеламха гур ву шуна хIинцца. Оха зударшца тIом ца бо, шун салташа санна. Меттах ца довлуш, машен чохь Ie. Муьжгий, шу соьца дIадуьйла.

Уьш шена тIебалийча, хьалагIеттина, цаьрга бIаьрг туьйхира Зеламхас. Уьш цхьа а тера вацара Вербицкийх. Амма Зеламха ца тешара йуьхь-сибатах. Цунна хаьара, коьрта тIе месаш йухкуш, йуьхьа тIе маж-мекх латош, йуьхь-сибат хуьйцуш, стаг кхечу куьце волуш хилар. Наггахь Зеламхас ша а хуьйцура шен йуьхь-сибат.

– Муьлха ву шух атаман Вербицкий? Суна кIилло баба баьхнарг? Соьга шех лата вола баьхна майраниг? Сох лата меттиг йилла цаваьхьнарг? Ас йиллинчу меттиге ван а ца ваьхьна, эскарца суна тIаьхьа толлуш леларг? Бехк-гуьнахь доцу бераш, зударий, къенанаш хьийзош леларг? Схьахьалхавала хIинца! ХIapa накъостий тешаш а болуш, ахь къасттийнчу герзаца летар ву вайша!

Зеламхин буьрсачу дешнаша кхерийна пхи стаг цхьана йукъана вогIавелла лаьттира. Эххар а вистхилира баьшна корта а, Iаьржа маж-мекх а долу лекхачу дегIара стаг:

– Батоно Зеламха! Со Вербицкий вац! Со гуьржийн совдегар ву… чIагIар духкуш… Хьуна дезахь, ахча а ду соьгахь…

Вист ма-хилли иза гуьржи вуйла хиъначу Зеламхас, куьг а ластийна, витира иза.

– Хьо мила ву? – дегIана эгIазечунна тIевирзира иза.

– Со машенан шофер ву, господин Зеламха… – берчаш xIиттинa, силамаша Iарждина ши куьг хьалха кховдийра вукхо.

Иза а тергал ца веш, витира Зеламхас. ТIаккха мозгIаре хьаьжира иза.

– Со Делан лай, священник ву, господин Зеламха…

– И месаш, маж-мекх тIелатийна-м дац хьан?

– Дала ларвойла иза дечух! Дала сайна делларш ду ас лелораш! – буйна а къевлина, маж дIасаозийра мозгIара.

– Теша со. Шу кхоъ дIагIо.

Коьртахь кIайн шляпа а, тIейуьйхина кIайн-Iаьржа моханаш йолуш костюм а, беха буьхьигаш болуш мачаш а йолуш, халла хаалуш бухь сеттина, йуьхь тIехь цхьа а чо боцуш волу стаг цхьа гIулч тесна хьалхавелира.

– Господин Зеламха, со Вербицкий а, йа oьpcи а вац. Француз ву со. Циркан артист. Фокусник. Машен тIехь йисина ши йоI сан ассистенташ йу. Хьажал, сан говзалла xIapa йу!

Дуьлуш санна, вовшех а хьакхийна, цо куьйгаш схьадиллича, керайуккъехь xIоa дара. ТIаккха тIе а вахана, и xIoa цхьана обарган кисанара схьаийцира цо. Йаьсса шляпа обаргашна дIа а гайтина, бертал йиллина, тIехула куьг а хьовзийна, схьа а эцна, цунна чуьра бес-бесара, тIаьхье ца хедаш, ленташ схьадаха вуьйлира. TIе а воьдуш, цхьана обарган кисанара хIуманаш кхечуьнан кисанара а, четара а схьайохура. Обаргийн маьхьарий оьхура:

– ОстопируллахI!

– Делан болх бу-кх!

– Бозбуанчалла!

Иза шена дуьххьара гуш делахь а, ша мел цецваьллехь а, иза ца хоуьйтуш, цуьнга лерина хьоьжура Зеламха. Артистана баркалла а аьлла, букъах куьг тоьхна, дIахьажийра цо.

ХIинца цхьаъ висинера пхеаннах.

2

Куьцечу дегIахь, цIена маж-мекх даьшна, горго йуьхь йолуш, шовзткъа шо гергга хенара безамехь стаг вара иза. ТIехь Iаьржачу исхаран костюм а, коьртахь фетран Iаьржа шляпа а, когахь Iаьржа туфлеш а йара цуьнан. Аьрру пхьаьрсах тесна кIайн плащ, каралаьцна, Iасанан санна, хьаьвзина мукъ болу Iаьржа четар а. Кхузахь хуьлуш дерг боккхачу тидамца тергалдеш, вист ца хуьлуш, йуьстах xIоьттина лаьттара иза.

Иза Шаляпин Федор вара.

Зеламхин дахарх, хьуьнарех лаьцна дуьйцуш хезнера цунна. Зеламхас Пачхьалкхан Думе йаздина кехат а дешнера цо газет тIехь. БуритIа кхаьчча, цунна хиира, Вербицкий коьртехь а волуш, Зеламхина тIаьхьа толлуш, таIзархойн йоккха отряд хилар а. Вербицкийс цуьнга йаздина оьзда доцу кехат а дешнера цо, хIинца Зеламха и шен мостагI лоьхуш хилар а хиънера.

Къечу доьзалехь винчу, бераллехь дуккха а халонаш лайначу, къинхьегаман халкъах схьаваьллачу Шаляпинан деган кIоргехь бовха безам бара оцу гIараваьллачу декъазчу обарге. Амма цунна цкъа а дага а ца деанера, иза шена