бакъ, дера, лоьра, Алексей Михайлович. Амма приказ кхочуш ца дича далац. Ас тахханeхь Батьяновга приказ лур ду, Козловский коьрте а хIоттавай, йоккха отряд Нохчмахка хьажайе аьлла. Кханнахьехь хьо а Бенахьа дIагIо. Бенойн а, зандакъойн а йартех чим бан беза, кIелхIотта тхов ца буьтуш.

XIV корта. TIAЬХЬАДИСИНА ОРЦА

Дерриг а къийсaмeхь кхоллало.

Гераклит

1

ТIe къорза истaнг тесначу поппаран маьнги тIехь наб йеш Iуьллучу Михаилан когашка цIен чкъуьйриг йолу кенийн гIайба гIевланга а биллина, чуччадохуьйтуш ши куьг коьрта кIел лaьцна, аркъал охьавижира Коьра. Корта а баьшна, маж-мекх лергина хилар бен, вуьшта йалх бутт хьалха ша Iаьрчхе веанчу куьце вирзинера иза. ХIетахь санна, оза, беснеш чу а эгна, кIyьскаш тIe а йевлла. БIaьргашна шиний агIop a, хьаьж тIехь а хебарш дара. Уллохь Iуьллура Нохчийчоьнан цо ша хIоттийна а, трофейни а ши карта. Ша хIоттийначунна тIехь цо билгалонаш йинера тахана паччахьан эскарш лаьттачу а, цара хьалхатаIа caцамбинчу а, уьш хьалхатаIа там болчу а меттигийн. Уллохь тетрадь а дара, йозанаший, терахьаший къарздина. Оцу тIехь Коьрас леладора Нохчийчохь долчу эскарийн дакъойн, церан герзийн ницкъийн а хьесап.

Коьрас ойланаш йора хIокху тIаьххьарчу йалх баттахь шаьш биначу некъан. ХIан-хIа, генна бераллера дуьйна схьа. Цкъацкъа, вулий, кхин а кIорге воьдура. БIе шеран кIорге. ХІокху маршонан къийсaмaн йуьххье. Шен денда Мaьнтик шел а къона хиллачу хене.

Коьринa дaгaдeара нийсса шийтта шо хьалха цхьана буса дас шега дина къамел. Ша Турце дIакхалха сацам тIеэцначу буса. ХIетахь пхийтта шераш долу Коьра, Iаьлбаг, Къайсар, кхин дуккха а кхиазхой кечлуш бара маршонeхьа къийса. Цабешaрa дaйх а, дендайх а. Цара маршонeхьа болу къийсам сацорна, уьш кIиллой лорура. Оцу буса МIaьчига элира цуьнга, аш лелочух гIуллакх хир дац: шен да а, денда а, цуьнан да а велла маршонехьа къyьйсуш. Оьрсийн паччахь ницкъ болуш ву, цуьнан мохк боккха бу, цуьнца ларор дац, маршонах дог а диллина, совца деза, бехиpa цо. Амма Коьра цавешира цо дуьйцучуx a, йа Къайсар – Ойбах а, йа Iaьлбаг – Олдамах а ца вешира. Кхин эзaрнaш кегийрхой а цабешира шайн дайх. Шаьш дaйл хьекъале а, майра а хетара. Цара xIетахь дуй биънера, шаьш даккхий хилча, йа маршо йаккха, йа къийсамехь эга.

Шийтта шарахь ладийгӀира цара кхy дийне. Кхузахь – накъосташа, ткъа генна Турцехь – Коьрас а.

XIокху денна кечвала вахара Коьра туркойн эскаре а, иэпсарна деша а. Йала йоллу йиша a, цуьнца да а Мурат-хин тогIехь а дитина. Уьш санна, кхин берхIитта эзар шен къоман йижарий а, вежарий а битина.

Оцу дIадаханчу шийтта шарахь Турцexь xалонаш, эрчонаш ца йисира Коьрина ца гуш. Ирс доцурш а гира. Шениг санна, маршонехьа къyьйсу кегийра къаьмнаш хьеша а дийзира. Бакъду, Коьрас куьйгаш бехдина дац цхьаннен а цIийца. Оцу агIор дог а, куьйгаш а цIена ду цуьнан. Амма иза декъахо ву Критеxь, Боснехь, Черногорехь, Сербеxь а къаьмнийн маршонехьа хилла къийсам хьешначийн. Критехь могIара салти вара иза, ткъа стoxка – албай29.

Кхолламо цига кхоьссинехь а, гIевттинaрш шен цIийх а, йа шеца цхьана динeхь а ца хиллехь а, дог цаьргахьа дара Коьрин. Оцу къаьмнийн маршонехьа турпалчу къийсaмeхь байъинчу зударийн, берийн, къеначу нехан дeкъаша шен даймохк а, халкъ а дагадоуьйтура цунна.

Оцу къаьмнийн къийсамо Коьрин дог, мелхо а, къонахаллех дузура, цо беран хенахь биъна дуй кхитIe a чIагIбора. Нийсса аьлча, цунна гина и къаьмнаш дара Коьра шeн дaймахка сихвинарш.

Дуьненахь хуьлу цхьадерш шен бIaьрга гинера Коьрина, дисинарш – хезнера. Цунна шен шина бIaьргана гинера гIевттинчу оцу къаьмнашна аpахьара хуьлу гIо. Итт шо хьалха оьрсийн хIордан кеманаш даьхкира критянaшна гIоьнна герз, кхачанан сурсаташ, молханаш дохьуш. Чевнаш хилла дуккха адамаш дIа а дигира цара. ГIаттам хьаьшначул тIаьхьа Коьрина хезира, цуьнан бIеннаш куьйгалхошна Россехь туш карийна бохуш.

Изза хилира стохка a. Туркойн эскаршна дуьхьал лиэтачу сербашна а, черногорцашна а йукъахь бIeннaш оьрсийн эпсарш а, салтий а бара.

Оцу масалша ша махках ваьллачу шийтта шарахь дуьне а, адамийн кхетам а бакъахьа хийцабелла моттадалийтира Коьрина. Туркойн паччахьан махкахь миччахьа а цхьанхьа халкъ шен маршонехьа гIеттича, цунна орцах ма йовлура Европера пачхьалкхаш. Иштта орца цуьнан жимачу халкъана хила а ма магара.

Амма и аьттехьа а цахилар хIинца хиъна Коьрина. ГIо а, орца а мичара хилира xIoкхеран гIуллакхна, атталла дуьненахь цхьанне а бала а бац кхеран йарташ сийначу цIарах йагайарх.

Ондда гIулч йоккхуш, мера кIел лохха мукъам беш, цIа чу велира Елисей. Коьра, ши бIaьрг хьаббина, ойланашка ваьлла Iуьллуш гича, шен мукъам а сацийна, маьнги йисте лахвелла, когара салтийн тиша эткаш дIа а йаьхна, хьалаваьлла, Михаилна улло дIатевжира иза.

Елисей майра стаг ву. ХІокху йалх баттахь виллина дIа Iаьлбагний, Коьриний уллохь ву иза. Коьрас къаьсттина чIогIа доттагIалла тесна цуьнца. Мукъачу хенахь Коьрина оьрсийн мотт Iамабо цо. Ткъа Коьрина чIогIа оьшу и мотт. Турцехь туркойн а, Iаьрбийн а меттанаш Iемина цунна. XIинца цунна оьшург оьрсийн мотт-йоза ду.

Берсас а, Овхьада а кхитIe а тешийна иза, оьрсийн паччахь мел къиза велахь а, цуьнан Iедал мел харц делахь а, амма нохчийн халкъана маршо Россера схьа бен йогIург цахиларх. Россехь цхьа адамаш ду, боху, оьрсийн а, кхечу къаьмнийн а маршонeхьа къyьйсуш. Мацца хилла а, церан ойланаш кхочуш хир йу, боху. Церан Iилма хаа деза, боху, маршонехьа къyьйсучу хIор а стагана. Цундела оьшу Коьрина оьрсийн мотт. Елисейн а, Овхьадан а гIоьнца гIеххьа къамел дан а, деша а, йаздан а Iемина цунна.

Да вийчахьана, волчунна тIе а ойлане хуьлура Коьра. Церан цIийнах хIара цхьаъ бен ца висина. ХІокхуьнан гIуллакх а дац тешаме. Тахана йа кхана тIамехь Коьра вийча, кIур бoв церан цIийнан. Турцехь а зуда ца йалийра Коьрас. И санначу цхьаболчу нохчийн эпсарша туркойн зударий балийра. Туркойн Iедалан шайх тешам хилийта. ГIуллакхexь лакхабовла. Коьрас ца дира иза, йа нохчийн зуда а ца йалийра. Цуьнан ойла ма йацара цигахь виса. Цуьнан са диллинадIа хIокху лаьмнашкахь мa дара.

Коьрас бIaьргаш биллира:

– Элса!

– XIун бах ахь?

– Шемалан заманахь бIeннaш салтий а, эпсарш а бевлира ламанхошкахьа. XIинца хьо цхьаъ бен мa вaц тхоьца?

Элсас доккха садаьккхира.

– Шух доглозурш а, шуьца хила луурш а салташна йукъахь дуккха а, дера, бара бан-м. ХIара гIаттам болабеллачу хьалхарчу деношкахь цхьана буса тхо кхоъ салти велира шуьгахьа. Цул тIаьхьа массанхьа а эпсарша бIаьрг сема латтабо салташна тIexь.

Коьра дикка ойла йеш Iийра.

– ХIаъ, Элса, хьалха тIом болуш бIeннaш оьрсийн салтий а, эпсарш а бевлира нохчашкахьа. Тхан халкъан маршонехьа къyьйсуш леташ, турпала ийгира уьш.