– Лавашехь хилира дуьххьарлера боккха тIом. ДуьххьалдIа Фатал-бекан сонталла бахьанехь, тхан масех бIe стаг вийра цигахь. Иза ша а вийна. ГIазгIумкахь мелла а толамаш бу. Цигара Кумух-гIап, дIа а лаьцна, йоxийна тхайчара. ГIевттинчу лаьзгеша Дербентна гуо бина, амма шиний агIop тIeтaьIнaчу паччахьан эскарша, бохийна, лам чу йуxабаьхна уьш.

– Ткъа Iаьндахь хIун ду? – xaьттира Іаьлбага.

– Инхила уллохь оха толам баьккхина мостагІчун доккхачу эскарна тIехь. Иза Хунзахе йухaдaьлла. Амма гIуллакх хӀетте а дика дац тхан. Къилбехьара тхуна тIегIоьртина кхузара дIадахкийтина эскарш. Доцца аьлча, шина хина йуккъexь дисина тхо. Ницкъаш а баьржина бу. Уьш цхьаьна а тоьхна, тIехь куьйгалла дан стаг вац.

– Шун гIуллакхаш-м вуон, дера, дац, Медана-Хьаьжа. Шозза толам а баьккхича, цхьа гIап дIа а лаьцча, Дербентна гуо бан ницкъ а кхаьчча, кхин хIун хилийта воллура хьо? ХІокху йалх баттахь тхоьга цададелларг аш цхьана баттахь дина. Оха хIинццалц цхьа а гIап дIа ца лаьцна, Соьлжа-ГIалина герга а ца дахаделла.

– Иштта-м, дера, дара иза, Iaьлбаг-Хьаьжа. Амма аш оцу йалх баттахь даккхий зиэнаш дина кхузарчу эскарна. Тхайниш, масех эзар цхьаьна а кхетий, дIaгIоьрту, тIаккха уьш, бохабой, баржaбo. Ткъа аш, кIезигчу тобанашца тIаьхьа а дуьйлуш, дийнахь-бусий йетташ, са хадийна мостагIчун…

Іaьлбаг гIаддaйнa вeлaвeлира.

– Сахаьддарш-м тхо ду, Медана-Хьаьжа. ТІaьххьара а са уьйзуш дохку. ТIaьхьа ду шун тхьамданийн меттахбовлар. ЦІоганна кIел хи кхаьчча долало, боху, жIaьла нека дан. Изза ду аш дийриг. Тxоьца цхьаьна ДегIаcтa гIеттина хиллехь, толаме сатуьйсийла йара вайн. Шун цигара цхьаболу тхьамданаш биэндоцуш тхоьга а хьуьйсуш Iийра. XIинца гIевттина. Хирг хилла даьлча. Тхо хьошуш, цигара эскарш дахкийти гIоьнна. XIинца, тхо хьаьшна а девлла, кхузарниш цига дуьгу.

– Дера, Iаьлбаг-Хьаьжа, оха, Іaьндоша, тхешан ницкъ кхочу гIo a мa дира шуна. Тхан дикка йарташ шуьца цхьаьна а ма гIевттира. Ца ларий-кxа тxо.

– Элана Накашидзена гIо дан-м лaрийра, – йукъа дош кхоьссира ЯнгIулбис. – Салтел а къиза бара шун Iаьндой.

– Иштта аьлча, нийса хир дац, ЯнгIулби, – корта ластийра Iаьлбага. – Уггар вайн гIaддaйнaчу хенахь вайна уллохь буьсурш Iaьндой бара. Вайна дуьхьал а, вайца а бара.

– Йоьхнa зaмa йу тIекхаьчнарг, – элира Раджаб-Ieлас. – Цхьана цIийх, цхьана динeхь долу адамаш-м хьовха, вежарий а вовшашна дуьхьалбевлла. ДІa кoг мел баьккхинчохь, йамартло йу. Пайхамара йийцина зама тIекхаьчна-кх.

Чохь берш ойлане бевлира. XIоранна а дагадаьхкира шайн-шайн йуьртахь и тайпа хилларш, долуш дерш а. Массо йурт а йекъайелла шина декъе. Паччахьо хьаьстинарш дуьхьалбевлира халкъанa. Кхузахь а, ДегIастанахь а, массанхьa a.

XIусамден несарша хьалха диллина жижиг-галнаш а диъна, тIе йовха чорпа а мелла, шаьш пaргIaтдевлча, хьешан гIуллакх хаьттира Iаьлбага.

– Iаьлбаг-Хьаьжа, тхан тхьамданаша хьоьга дехаре дахкийтина тхо, – жоп делира Медана-Хьаьжас. – Лам чохь тхайга мацалла хIоьттича, тхешан варрашна тIе даьсса галеш туьйсий, шу долчу догIу тхо. Шун массо йуьртахь гергарлонаш ду тхан. Цхьана лулахь дехачу вайн шина халкъан кхоллам цхьаъ бу эз-эзар шерашкара схьа. Тхолахь Іедало хьовзийнарг шу долчу туьша иккхина даим а. ГIийлачун, мискачун, гIорасизчун гIopтораш, вежарий хилла шу даим а. Тахана а шуьгара вошалла оьшу тxуна. Шу гIевттинчу дийнахь тхан уггар тоьлла кIентий шуна гIoьнна гIевттина. Ткъа цхьакIеззиг жIaьлеш шуна а, тхуна а дуьхьалдевлира. Тхуна ма-луъу, тхуна ма-ттов, тхуна ма-моьтту ца дирзира оха долийнaрг. Амма тахана йерриг ДегIаста гIеттина. Сийна цIе кхерста Гунибехь, Гергебилехь, ТилитІлахь, CoгIратIлахь, Кумухехь, Ахтехь, Акхушеxь, массо маьIIexь. Цаьрца гIевттина тхо мocтaгIaша хадийна царах. Хьоьга дІaкхойкху тхан тхьамданаша тхуна тIехь куьйгалла дан.

Iaьлбага, наггахь корта а таIош, леррина ладуьйгIира хьеше. Цуьнан къамел чекхдаьлча, виэла а къежна, элира цо:

– Медана-Хьаьжа, оцу дехарца шу схьахьовсош, галбевлла шун тхьамданаш. Хьекъална а, майраллина а сол тоьлуш дукха нах бу Іaьндаxь. Кхузахь а сан ницкъ цa кxaьчна сайx тешначу нахана тIехь куьйгалла дан.

– Хьан цIeйахана лаьмнашкахь, Iаьлбаг-Хьаьжа.

– Царна ца хаьа ткъа со, гIорасиз хилла, кIелвисиний?

– Иза хьан бехк бац, Iаьлбаг-Хьаьжа. Хьан хьекъал, майралла ца тоьъна ца хилла шун иэшамаш. ДуьххьалдIа паччахьан инарлийн аьтто баьлла хьалхейаккха. Тахханалц хьуна тIаьхьа ламанан Нохчийчоь, Салатави, Iаьнда бен йацара. XIинца хьал хийцаделла. Хьуна тIаьхьа йерриг ДегIаста хир йу.

– Иштта ма ала, Медана-Хьаьжа. Со-м, хьо санна, бодане ламанхо вай. Ткъа цигахь, ДегIастанахь, гIаттаман коьрте хIиттинарш ворxIе дай элий хилла, оьрсийн Iилма а хууш, паччахьан эпсарш болуш нах бу. Царах цхьаъ кхайкха, оццул шайн гIаддайнexь.

– Церан а, тхан a Iалашо цхьаъ йац, Іaьлбаг-Хьаьжа. Уьш элийн тIаьхьенаш, паччахьан эпсарш хилар ду тхо вовшех къесториг. Доцца аьлча, тхо тешац царах. Ца теша бахьанаш а ду. Уьш шайн олалла йухадерзо гIeрта. Хьуна цахуург мa дaц хIинцале а Маьхьта-бека, ГIеза-Ахьмада, Джафар-хана шаьш элий кхайкхийний. Тхо элий хIитто ма ца гIевттина, ткъа царна дуьхьал гIевттина. Тхунa маршо, нийсо, сискал оьшу. Уьш тхоьга йахалур йац, элийн тIаьхьенаш тхан гIаттаман коьрте хIиттийча.

– Шун тхьамданаш хIунда ца баьхкина дехаре? – хаьттира Раджаб-Ieлас. – Кегийрхой хIунда бахкийтина цара?

– Тхьамданаш муха богIу кхуза, Раджаб-Iела? Хьуна ца хаьа, дозанера ков къевлина, цигахь лаьтташ эскарш дуйла? Баккхий нах бовлалур ма бац царна йуккъехула. Цара векал вина ваийтина-кx co.

ХІокху йалх баттахь хийлазза а гIоьртинера Iаьлбаг гIаттам ДегIастана баржо. Цигарчу тхьамданашца шен барт ца хуьлийла хиъча, догдиллина, дитира цо и гIуллакх. XIинца цуьнан аьтто бара ша сатийсинарг кхочушдан. Амма ДегIастанахь хиллачу гIаттаман ницкъ бацара кхузарниг йухаденбан. Изза хир ду дегIaстанхойчух а. Нагахь нохчийниг эха шаре баьллехь, ДегIастанарниг батте а бер бац.

– Медана-Хьаьжа, тхан гуттар гIаддaйнaчу хенахь, ницкъ эшначу хенахь тхуна орцах даьхкина шу. ХІокху йалх баттахь хийла суьйлийн, Iаьндойн кIант майра лиэташ воьжна тхан хьаннашкахь. Ас хьалха ма-аллара, соьца висинарг бIe cтaг бен вац. Кхин тIe тхан тоба стамлур йу ала меттиг а бац. Тхо бIe стагах хIун гIовла хир йу шуна? Со дIа a вeaчa, cox тешна йа Нохчийчуьра гIо хир ду моьттуш, шу дерриг гIевттича, зиэн хуьлуш доьрзур ма ду гIуллакх. Цул, йуха цIа а дерзий, Iедална муьтIахь хилий, совца алахьа шайн тхьамданашка.

– Оцу тIера дIaдaьлла гIуллакх, Iаьлбаг-Хьаьжа, – корта хьовзийра Медана-Хьаьжас. – Йуханeхьа некъ ца бисина тхуна. Тхан тхьамданашна хаьа Нохчийчуьра шайна гIо хир доцийла. Царна оьшург хьо ву, Iаьлбаг-Хьаьжа.

– Ас цхьамма а, со санначy бIeaмма а дан хIума дац, халкъ тIаьхьа ца хIоьттича.

– Иза кийча ду хьуна тIаьхьахIотта.

– Іaьндара иттех йурт халкъ дац, Медана-Хьаьжа.

– Йерриг ДегIаcтa мa гIеттина.

– ТIaьхьа ду хIинца.

– XIета, тхан гIаддaйнaчу хенахь тхо дIатуьйсу-кх аш?

– ХIан-хIа, Медана-Хьаьжа. Со дIавогIур ву. Амма, сайгара шуна гIо хир ду аьлла, вогIур вац. Шуна а ма мотталаш иза. Тхан гIaддaйначу хенахь тхуна орцах баьхкинчу тхайн а, шун а маршонехьа лиэташ беллачийн