дара капитан Пруссаков хIокху участкан пурстоп волу. Цунна дика девзара кхузара адамаш. Ткъа прапорщик Элби а вара тайпана бено.

– Айсолта хIокху Нохчмахкарчу уггар хьалдолчех ву, хьан локхалла, – элира Пруссаковс. – Цуьнан даккхий бахьанаш ду Iaьлбаг ца веза. Суна хетарехь, цо харцо йийр йац вайна. Мел дийцича а, шен цIока йеза йу цунна мятежникел.

– Айсолтех дош далалур ду соьга, хьан локхалла, – тIeтуьйхира Элбис а. – Цхьана ханна тилавелла леллехь а, иза вайн стaг ву.

Смекаловс тIаьххьара а сацам тIеийцира, командующин приказ цкъачунна тIаьхьа а теттина, цкъа Симсара экспедици йан. Делкъал тIаьхьа, меттиган топографически карта a Iaмийна, хьалха цигахь хиллачу эпсарех дага а ваьлла, суьйранна йоцца кхеташо а гулйина, шен план царна хьалхахIоттийра цо.

– ДегIаcтaнaxь xIоьттинчу хьоло кхузара коьрта ницкъаш цига дIабигарна тIетоьтту, – элира цо. – Амма, шен гIеранца Iаьлбаг букъа тIехьа а витина, ДегIастана дIагIойла а дац вайн. Iаьлбагца дерг кхана чекхдала деза. Мятежникаш чIагIбелла Дуьйран-Коьртехь, малхбузехьара схьа лома тIебогIу цхьаболу цхьа некъ къевлина цара, генна хьалха пикеташ а хIиттийна. Дуьххьал тIелетарх кхиам хир бац вайн. Цундела, ламанца дахана, мятежникийн букъа тIехьа а девлла, буьйсанна цIеххьана тIелата кхоъ колонна йахийта дезар ду. Хьалхарчу колоннин декхар хала а, жоьпалле а хиларна, иза вовшахтуху уггар майрачу, доьналла долчу шиъ ах бIe гIалгIазкхичух. Цунна коьрте хIоттаво старшина Рогожин, ткъа капитан Пруссаков – цунна гIоьнна. ШолгIa a, кхоалгIа а колоннаш вовшахтуху куринцех а, тенгинцех а. Церан командираш хIиттабо капитанаш Виноградов а, Шетихин а. ТIaьххьара а новкъайолучу колонни тIехь куьйгалладар тIедуьллу штабс-капитанна Наумовна. Хьалхара колонна новкъа йолу Iуьйранна диъ сахьт долуш. ТІaьхьарниш – шишша сахьт йукъа а долуьйтуш. ТІaьххьара кхyьй а колонна суьйранна йалх сахьт долуш Дуьйран-Коьртана гуобина хила йеза. Колоннаш цига дIакхачале ши сахьт хьалха подполковнико Козловскийс шен отрядца Симсарна дуьххьал тIелатар дийр ду, мятежникаш Iехо. Операци чекхйаллалц сема тергам латтабе лагерехь болчу туземцашна тIеxь.

– Хьан локхалла, сан отрядехь пaтaрмaш кIезго ду, – элира Рогожина.

– Сан отрядехь къаьркъа дац, – эккхийтира капитано Виноградовс. – ХІокху йочанашна кIел шелло салтий. ТІe, операце боьлхуш, церан жимма дог-ойла айъа а йезара.

– Иза а, важа а хуьлуьйтур ду, господа. ТІaьхьалонна дитина дерриг къаьркъа а, патармаш а, гулдай, операце боьлхучарна дIало. Операцexь гоьбевллачарна йала жIараш а йу кхана-лама схьакхочур йолуш. Кхин хеттарш дуй? Кханалера де тIаьххьара хила деза Iаьлбаган гIеранан. Диэхар ду господа эпсаршка. Варийлаш, цхьа мятежник а кIелхьара ма валийталаш. ТIe, салташка кхайкхаде, Iаьлбаган туьпахь гулйина дуккxa a xІонс йу алий.

2

Iаьнда вахар ца нисделлачу Іaьлбага догдиллира хIoкху шарахь кхиам хир бу бохучyx. Кхоччуш кIелйиснера Нохчмохк. Iа а дара гергагIерташ. Беркъа буxабеллачу гIовттамхойн ницкъ бацара Iaьнан шелонца къийсам латто. Вуьшта а, машаречу хенахь a aьтто бацара царах дукхахболчийн Iай йуьртара йуьрта баха а.

Ткъа Iа хIинццалчул а хьалхе тIегIертара. Хьаннашкахь Iадоккхур бохург хьехoчохь а дацара. ГIовттамхойх тIаьххьара бисинчех цхьакIеззигниш гена аренгарчу йарташка, цхьацца-шишша баьржаш, дIасабаьржира. Iаьлбагца висина ши бIe cтaг вала сецнера. Имамо бохуш хIумма а доццушеxь, цара шаьш дуйнаш биира тIаьххьара минот тIехIотталц къийса.

Хьал доьхна делахь а, деган кIоргеxь догдохийлаш йисинера. Iаьлбаг оцу шина бIe стагаца симсаройн хьаннашка йухавирзира. Цкъа ойла хилира цуьнан винчу йуьртахь Iа доккхуш саца. Амма иза кхераме дара. Кхуза некъаш шарделлера паччахьан эскаршна. ТIe, кхерошший, Iехошший, гIовттамхошна дуьхьалйаьхнера йуьхьанца массарел а доггах Iаьлбагна тIаьхьахIиттина хилла лулара aьккхийн а, суьйлийн а йарташ. Уьш-м хьовха, кхyзара даьттахой, чеччалхой, гeндaргaной а цхьаьна. Симсара церан гуонна йукъахь йара хIинца.

Кхерамна йуьстахо аьлла, Симсарахь ца соцуш, цунна къилба-малхбузехьа догIучу Яркхсун лакхенга а ваьлла, гонаха лекха тIулган бeрдаш долуш йуькъачу хьаннаша дIалаьцначу Дуьйран-Коьртeхь Іa дaккха сацамбинера цо.

КхоалгIа де дара гIовттамхоша кхузахь Іaьнна кечам бен. Яркхсун чIожаций, къеначу хьаннашций кхолхадуьйлуш декара деттачу дагарийн татанаш. Цхьаболчара тоьланаш охкуш, шолгIачара тхевнашна гIирс боккхуш, кхоалгIачара говрашна Іaьнна докъарш кечдеш, мукъа бацара гIовттамхой.

Тахана эxxар а йина йаьллера Михаилан, Юсупан, Елисейн, Янаркъин а тоьла. Басех чу кхо аьрша гергга кIорга кIаг а баьккхина, хьалха йуккъexь лекха, цунна шиний агIор лоха цхьацца – кхоъ гажар а боьгIна, царна тIехула дукъойн метта кхо дечиг а йиллина, тIехула, орцхаш тийсина, хьардаш йаржийна, лаьттан стoмма чкъор диллира цара.

Чохь пенашца, цIенкъел лакхо айъина, маьнгин хьесапахь терхи йитира тIе охьадийша. Цхьана маьIIexь пенаца хьалайаьхьна товханан туьнкалг тховх чекх а йаьккхина, тIехь поппарца дIахьаьхира. ХIетта веаммо мор буьззина йеана йекъа къаж, стомма чкъор деш, «маьнги» тIе а йаржийна, паргIатбевлира уьш.

– Нускалш делахьара, кхин хIумма а ца оьшура вайна, – элира кIедачу къожа тIе аркъалваьллачу Янаркъас. – ХIан, Элса? Дом есть, матушка нада. Жина нада!

– Вуон-м хир дацара, Янек! – куьйгаш хьакхийра Елисейс. – Цхьа хазо жеро хилча, дикахо летар вара со. ЭхI, Янек, схьахетарехь, иштта кIантстаг волуш лийр ву-кх со.

– XIунда ле? ХIокху йалх баттахь дуккха а жерой бевлла йарташкахь. ХортIин Асхьадах йисина Буцани йу хьуна ма-йезза. Гиний хьуна иза? Ахь боху-ца боху хьийкъина йу иза! ДеакIов дегI, оцу хьан гIодайукъал стaммий настарш, пхьаьрсаш. Бад йу-кх, йеккъа ша бад!

– Суна реза хир йуй иза?

– Муха ца хуьлу! Суна хазарехь, Асхьадна резайацара иза. Ледара айгIар болчух тера дара иза, кхин а бухахь валларг. Ткъа Буцанина, хьо санна, цхьа стомма ворта а йолуш, некхан ваз даьлла хьаьрса бугIа оьшу.

– Керстане маре гIур йац шун зуда.

– XIун башхо йу – кeрста а, бусалба а! КІeзиг дац ишта маренаш а. Тхайниш шуьга а, шуьниш тхоьга а богIуш. Ишттачу кхолламан кIеза ма ду хIара Юсуп а. Хьажал хьо цуьнга. Нохчочун мара, оьрсичун бIаьргаш, шиннахьара схьаэцна шалго майралла!

– Baйниш жоьра ма бисахьара, Янаркъа, – элира, кIадвелла забарех самукъа ца долучу Къайсара.

– Сайниг-м йуьсур йац. Мишкица барт бина ас хьалххе. Сайл тIaьхьа ЖовхIар цунна йерзош. ХIа-ан, Мишка?

– Суна стенна оьшу хьан йакъайелла къена баба?

– XIумма а къена йац. Оза-м йу, бакъдерг аьлча. Ахь, жижиг даош, дика кхабахь, бутт балале йерстар йу, даIам санна. ТIаккха, гIала а вaханa, подар-басар деана, кечйича, мел хаза меъ хир ду цунах. ТІe, ши бер а ду анддадаьлла. Йеккъа са йу хьуна, Мишка. Со а паргIат хир ву эхартахь!

– Забар-м – забар йара, неIаран гIайгIа йу-кх, – элира Къайсара.

– ГIайгIа бу иза-м, ца хилчхьана. ТІe, вай хIун до цуьнан? Тахана йа кхана йалсамане йа жоьжахате гIур долуш хилча.

Къайсар, гIеттина, аравелира. ГІовттамхойн кIотарна йуккъexь йиначу гIишло кIелхьара схьахезира малхбузу ламаз доьхкучу Iаьлбаган дуькъа, кIеда аз.

Елисей накъосташка хьаьжира.

– Шуьшиъ хIунда ца воьду ламазе?

– Тхойшиннан делаца дийца къайлах хIуманаш ду, Элса. Цхьа бIe стагана йуккъe a xIоьттина, дийца мегар доцуш. ЭхI, Элса,