– Мегар дац, – корта ластийра вукхо. – Генахь ма бу уьш.

Дуьхьал гу тIехь лаьттачу шина йоккхачу тоьпо цхьатерра кIур тесира. Хьаннашца, лаьмнашца декна, генахь дIатийра церан къора тата. IумаргIарна тIехула, шок йетташ бахана ши хIоъ йуьрта йуккъexь иккхира. Дарделла летачу а, кхераделла цIийзачу а жIаьлийн гIовгIанаша цIеxxьана дуьзира хIаваъ. Йуьрта керл-керла хIoъ масазза кхиэта, хьерадуьйлура церан летар. Цхьаццанхьа цIенойх а, докъарийн paьгIнex а цIераш летира. Гена йоццуш цхьа говр, дог Iадош, тарса а тeрcина, цIеххьана дIатийра. Амма адамийн мохь ца хезара цхьаннахьара а. Эха сохьтехь йаккхий тоьпаш а йиттина, йуьртана тIелатар долийра аьтту агIор тогIица баьржинчу салташа. Йуьрта тIе богIучу коьртачу новкъа хьала, кортош тIехула тарраш хьийзош, тIехахкабелира хил дехьа севцна дошлой а.

Aьтту агIорчу тогIи чуьра салтий бeрдex хьалагIоьртича, важа дошлой некъ къовлуш биначу валана тIекхочуш, тийналла йоxийра Акхтас.

– КІeнтий! ТІетоха!

Дуьххьара тоьхна тоьпаш цхьатерра йевлира. Ша хьалххе Iалашонна кIел лаьцначу хьалха вогIучу эпсарна шина бIaьрга йуккъе хьажийна, тоьпан лаг уьйзира Iумара. Ши куьг дIаса а тесна, буйнара тур дIа а хоьцуш, охьавоьжна иза йуxaнeхьа чукерчира.

– Доха ма дохалаш, кIентий! – мохь туьйхира Акхтас. – Марван, тIулгаш чукерчаде! Iумар ледара ма хилалаxь! Со вал болчу воьду!

Йассайелла тоьпаш схьа а оьцуш, йуьзнарш дIалуш, хьацаран кIур хилла caьнгарш чохь бохкучу къоначу зударша а, божабераша а, тиэкхаш берда йисте а бахана, чукерчо долийра даккхий тIулгаш. Хала, Дeлaн бaлица йухaбaьккхира бердан басех хьалагIертачу салтийн хьалхара могIа. Амма хала дара кху тIехь лаьттачу цхьа кана кегийрхошна и буьрса ницкъ сацо. Шайн вийнарг а, чов хилларг а тергал ца веш, хьалагIертара салтий.

– Йуьрта довда! – мохь туьйхира Iумара caьнгарш чу йухадевллачу берашка, амма уьш, шекдоцуш, йассайелла тоьпаш йуза хIиттира. – ДІaдoвла! Хьаннашкахь къайладовла! – уллорниг мийра Іоьттина хьавира цо.

Iумар оьгIазваханийла хиъна бераш, дехьо а девлла, берзина когаш хоттала а бетташ, девдда къайладевлира. Салтий хьала тIекхача герга бара. Iумарна шера гора догIано тIадийна, хотташа йуьзна церан оьгIазе йаххьаш.

– Iумар, кIелхьардовла! – хезира цунна геннара Акхтин мохь.

Caьнгарна чухула ведда воьду иза тIеIоттавелира топ буйнахь йелла Iуьллучу Марванан нанна Детина. ТIом болабелчхьана, цига а хиъна, салташна топ йетташ йара иза. Цкъа иза, нисйеш, охьайилла ойла хилира Iумаран. Амма цуьнан шен са дадо дийзира.

Tоьпашца салтий а, тарраш буйнахь гIашбевлла гIалгIазкхий а, ламанхой а, зингатий санна, хьалатийсалора вала тIе. Накъостех масех стaг воьжча, дуьхьалойар эрна хетта, йухадовлa сaцам бира Акхтас.

– Чевнаш хилларш схьа а эций, йухадовла! – мохь туьйхира цо. – Янаркъа, валах цIе таса! Сихойелаxь.

Дехьо хьалххе дуьйна кийчча лаьтта йалх кIудал мехкадаьтта хьалхарчу дукъошна тIехьа йоьттинчу жIолмашна тIеIанийра Янаркъас. Йукъ-йукъа хаьштиг Iyьттуш, цIераш летош, тIаьхьавоьдура Михаил. ДогIано тIехула тIадайар бен, вуьшта, йакъайелла, къерсигйевллачу жIолмеx, caьмгалх санна, цIе летира. Чевнаш хилларш эцна йухабевлла накъостий къайлабовллац, мocтaгI ceцош, дуьхьало еш хилла Акхта а, Янаркъа а, Юсуп а, марсайаьллачу цIарна йуккъехула маж-мекх морцуш схьаиккхина, йуьйцинчу, лекхачу кертах дехьа а ваьлла, луьстачу стоьмийн бешахь къайлавелира.

Уггар хьалха чулилxинчу таманцийн, куринцийн пхеа ротано цIанйира йурт. Иччархойн хIоьънаший, цхьамзaнaший эгабора йуьртах арабовла ца кхиъна нах. ТІом сецча, йуьрта веанчу Абросимовна хьалха ирча сурт хIоьттира. Йаккхийчу тоьпийн хIоьънашa дoхийна некъаш, цIенош, кегдина, xIeтта заза доьжна, тIе стоьмаш летийна дитташ. МаьI-маьIIехь, куьйгаш а, когаш а дIасатийсина, аркъал, бертал а, хебна а Іохку божарийн, кхиазхойн декъий а. Цхьатерра дага дуьйлира цIенош, Іaьнах девллачу докъарийн холанаш.

Готтачу урамо голатухучохь, гранато даьккхинчу урана йисттехь, кхиазхочун а, тамашийна хьажар долчу воккхачу стеган а декъий Iохкура, тIамарш йаржийна. КIeнтaн караxь йуткъа, шера стовн гIаж йара, ткъа стеган мара къевлина – дечиг-пондар. ТIe a вaхана, бIаьрг ма-туьйххи хиира Абросимовна пондар марахь берг – бIаьрзе илланча, ткъа важа кIант – изa дIасaлeлориг вуйла.

Циггахь хаьддера жимачу Марванан а, бIаьрзечу Хьамзатан а маршонeхьа къийсам.

Йурт йагайоьлча, штаб-квартире йухайирзира отряд.

5

Командующи резавацара операцин жамІашна. Суьйранна Кешанехь отрядийн начальникаш а гулбина, Батьяновна тIера дIаволавелла, массарна а барт биттира цо.

– Со кхеташ вац ахь лелочух, полковник, – Батьяновна тIекъевкъира иза. – Ши-кхо де хьалха ду-кх, Салатавехь дерриг а дика ду бохуш, ахь суна чIагIонаш йеш. Хьайн мера кIел хуьлуш дерг ца галла бIaьрзе ву хьо? XIун деш бу хьан лазутчикаш? Хи чу туьйсуш ву хьо айхьа цaрнa лo axча! Диламна тIе а ца воьдуш, новкъара йуха хIунда вирзина хьо?

Стоьла тIе бIаьргаш боьгІна, хьаьжайукъ а хабийна, собаре ладоьгIура Батьяновс. Селхана Салатаве йина экспедици кхиамза чекхйаьллера цуьнан. Бакъду, ТургIан-гIап цIе йолчу ломахь чагIвелла Iаьлбаг, кхузза штурм йича, цигара дIаваккхавелира цуьнга. Амма пайда барий ткъа, отрядера ткъех стаг вийна а, дукханна а чевнаш йина а хилча? ТІe, кхидIа хьалха ваха а ца ваьхьна, хIара Акхташ-Эвла йухаволуш, цхьана минотана а синтем ца хуьлуьйтуш, тIейетташ валийра изa Iaьлбага. Батьяновс шен толам бу бахахь а, хаза кхоччуш эшам бара иза.

– Сан кIезигчу ницкъашца хьалха ваха кхераме дара, хьан локхалла, – бехказвала гIоьртира иза. – Мятежникашна шера хаьа вай дIа мел боккху ког. Некъашца, хьаннаш йуккъexь кIелонаш а йой, йуxxера тIeйeтташ, вайна даккхий зиэнаш до цара…

– Ткъа хьуна хIун моьтту? Вай Iаламе сакъepa aрaдeвлла моьтту хьуна? – ТIаккха Самойловна тIевирзира иза. – Ахь хIун олу, полковник?

Самойлов везза хьалагIеттира.

– Хьан локхалла, со реза вац вай схьалаьцначу тактикина, – элира цо, жимма ойла а йина. – Симсара а, Байтарке а эрна йагий вай. Вайн къизалло дарбийр бу кхечу йарташкара бахархой, гергарлонаш а ма ду царна йукъахь. Оцу шина йуьртан доьалгIа дакъа нах а ма бацара мятежникех дIакхеттарш. Ткъа вай къеначарна а, зударшна а, берашна а таIзарш до. Шайна зударшций, берашций тIом бан лаац бохург хазийна салташа а…

Командующис сацийра Самойловн къамел.

– Схьахетарехь, полковник, хьан а, оцу салтийн а ойланаш цхьаьнайогIу-кх, – забар йечуха Іоттар йира Свистуновс. – Цуьнан Воккхалло Императоро соx тешийначу областeхь тахана хIоьттинчу хьоло кхерамна кIел хIоттийна Закавказьера фронт. Хьалхарчу деношкахь аш ледарло ца йинeхьара, господа, хIара ун ДегIастана даьржина хир дацара. Ткъа хIинца цигара мича даьржар хаац, Ша Дела воцчунна. Мятежникех дог лозуш салти хаалаxь, уггар луьра таІзар де. Тоьпаш тохарна тIe xІотталц. ХIара тIеман зама йу, господа.

* * *

ШолгIачу дийнахь Iуьйранна шеца Батьянов а, Самойлов а волуш, Хаси-Юьрта вахара Свистунов. Оцу хенахь цига кхечира ДегIастанан областан начальник, инарла-адъютант эла Леван Иванович Меликов а.

Шина а областеxь xIоьттинчу хьолах доцца дийцинчул тIаьхьа цаьршиннан барт хилира, цхьана хeннaхь цига йиъ отряд а йахийтина, сихачу тохарца Салатавица дерг цхьана дийнахь чекхдаккха.

Нохчмахкарий, Салатаверий гIаттам хьаьшна чекхбаьлларг лерина, бехкечарна таІзардар дийцаре дан долийча, галморзахаллаш хилира шина инарлин. Меликовс схьахьедира, гIaттaмeхь дакъалаьцна дегIастанхойн