йарташ, цхьа а са бухахь ца дуьтуш, лаxxьийна Россин малхбалерчуй, къилбасeдeрчуй губернешка дIакхалхо шен сацам хилар. Изза таІзар дар доьхура цо Теркан областeхь а.

– Изa дoйлa йац, Леван Иванович, – корта ластийра Свистуновс. – Данне а дойла йац. Шаьш кхалхор вайна дагадеанийла хиъча, лахкабелла хьаннашка гIур бу нохчий. ТIаккха уьш цигара схьабаха цхьа-ши шо хан а, бIe эзар салти а везар ву суна.

Меликов резавоцуш вусавелира.

– Хаац, Александр Павлович, – элира цо къорра. – Хьайн областерчу кхечу йартех хьайна луъург де, амма дегIастанхойн кхаа йуьртана – Диламний, Алмакханий, Миатланий – таІзардар сан лааме дала деза ахь. Царах къинхетам а бина, и ун йeрриг а ДегIастана доржуьйтийла йац сан.

– Ахь хIун дуьйцу, Леван Иванович? – корта ластийра Свистуновс – Иштта мегар ма дац. Вай цхьана пачхьалкхехь, цхьана законаш кIел ма деха. ТаIзарш а хила деза царна а, вукхарна а цхьатерра.

ГІуллакх къовсаме даьлча, дагавала полковникаш Самойлов, Перлик а чукхайкхира цаьршимма. Самойлов caцамболлуш дуьхьалвелира салатавхойн кхо йурт кхалхорна.

– ГІaттaмeхь даррехь дакъалаьцна нах-м таIзарх кIелхьарбевр бац. Амма церан къена дай-наной, зударий, бераш а махкахбахарна сацамболлуш дуьхьал ву со! Уьш шийлачу къилбаседе йа малхбузен йовхачу аренашка кхалхор а, меллаша йогучу цIергахь багор а цхьаъ ма ду. Цхьа шо далале, цхьаъ дийна ца вуьсуш, берриг а лийр бу уьш цигахь.

– Уьш кхалхор пачхьалкхана оьшуш гIуллакх хилча? – хаьттира Меликовс.

– Суна хетарехь, хьан локхалла, уьш ца кхалхорах галдала хIума а дац пачхьалкхан. Амма, кхалхийча, галдала ду. Іедалан къизалло cий дoжaдo муьлххачу а пачхьалкхан.

Перлика гIо даьккхира Меликовгахьа.

– Бехк ма биллалаxь, господин полковник, хIоьттинчу хьоле хьо тIехула хьоьжуш санна хета суна, – элира цо, курра Самойловга а хьаьжна. – Мятежникех къинхетам бича пачхьалкхана зулам долуш хилча, вай тIехьатaттa йeза вешан гуманни ойланаш. Мятежни йарташ, цхьа а са бухахь ца дуьтуш, махкахйаxаро гуттаренна а, орамашца а дIадоккхур ду кхузара зуламе ун.

Самойлов доза доцчу цабезамца дIахьаьжира Перлике. Цуьнга ала-м дуккха а дара Самойловн, амма ала йиш йацара.

Дуккха а къийсинчул тIаьхьа барт хилира церан: гIовттамхойх уггар бехкениш шайн доьзалшца йуккъерчу губернешка, ткъа бисинaрш аренгарчу нохчийн йарташка охьакхалхо.

* * *

ШолгIачу дийнахь йea aгIонгахьара цхьатерра тIелатар долийра Салатавина.

Билгалбинчу некъаца, Саласун аьрру агIонца, БуртIанай хьалайолайелира Батьяновн отряд. Колоннин коьртехь сирачу динахь, хаьнтIахь безчу механ тур а долуш воьдура командующи. Цуьнан дезачу дегIана кIел синтем байна хьалха дIагIерта дика йустийна говр. Наггахь оьгIазе урх а узуш, ойланаша дIалаьцна вогIучу цунна тIекхиъна богIура отрядан командир Батьянов, Хаси-Юьртан округан начальник подполковник Шетихин, Салатавин участкан пурстоп Дацаев Шайх-Махьма.

Акхташ-Эвла кхачале хьалхахь ламанхойн йоккха тоба гучуйаьлча, Шайх-Махьмин йеакІов чIeниг, хорша хьаьдча санна, йего йолийра. Хьалха богIучу нехан кортош тIехула лаккха айъина йохьуш кхоъ байракх гора.

– Уьш хIун адамаш ду, Шайх-Махьма? – гIенах санна, хезиpa цунна командующин буьрса аз.

Шен йeрриг майралла а гулйина, шед тоьхна, говр хьалха дIахийцира Шайх-Махьмас. Командующин буьйраца сецца отряд сихха бIaьхаллин низаме хIоьттира. Йадийна хьалха йалийна йиъ йоккха топ дехьо лаьттачу гу тIe a xІоттийна, сихха чаччамех а йуьзна, кечйира. Йаьржина чухахкайала кечйелира гIалгIазкхийн сотня a. Амма тобанна тIекхaьчначу Шайх-Махьмас, цхьа масех минотехь нахе вист а хилла, говр йуxaнeхьа хийцира.

– Хьан локхалла, хьан локхалла! – геннара дуьйна мохь оьхура цуьнан. – Caлaтaвхой муьтIахьалла дохьуш баьхкина!

– XIун боху цо? – Батьяновгахьа вирзира вуьшта а ирча акцент йолчу Шайх-Махьмас воккхавер тIехдaьлла беттачу маьхьарх ца кхетта Свистунов.

Батьянов дика кхеттера Шайх-Махьмех, амма гIуллакх иштта бакъахьа дирзина бохучyx цa тeшара цуьнан лeргаш.

– Салатавхой, къера хилла, тIебогIуш бу, боху-кх.

– Бакъдуй иза? – хаьттира инарлас, схьатIекхаьчна, вехьаш садоьIучу пуьрстоьпе.

– Бакъду, хьан локхалла! – марсайаьллачу шен говро санна, мерaIyьргаш сийсайора Шайх-Махьмас. – Шаьш сонта хилла, лелийначунна дохкодевлла, хьан локхалле шайна гечдар деха догIу шаьш, боху!

– Кхетаме баьхкина? Дохкобевлла?

– Шайн лаьмнашкара охьахьаьвсича, нохчийн йарташ йогуш гина царна, хьан локхалла…

Александр Павлович, корта курра агIор а саттийна, месалчу мекхех куьг хьоькхуш, Самойловга вистхилира:

– Ас ца элира шуьга, Михаил Иванович, бетах хIума тохаро бен и акхарой берта далор дац?

Оцу хенахь отрядна тIекхаьчна салатавхой, коьртара куйнаш а даьхна, командующина хьалха гора ийгира.

– ХIан, хIун боху аш? – хьаьжа йуккъе шад гулбина, дуькъа цІоцкъамаш а дусийна, тобанна тIевирзира командующи.

ЭттIа кетарш, чоэш дуьйхина, коьртахь кхакханан хуцIара куйнаш, когахь йакъайелла неIармачаш, туьйдина кIарxаш а болуш, атталла йукъахйихкина шаьлтанаш а йоцуш волу кхо бIe сoв стаг, кортош охкийна, лаьттан бIаьра вoгIaвeлира.

– Жоп ло суна, стенна даьхкина шу? – тIечевхира Свистунов.

Тобанна хьалхарчу могIaрeхь гора лаьтта карахь баьццара байракх йолу, некхан ваз даьлла, хIетта къежвала воьлла зоьртала хьаьрса суьйли Дацаевга хьалахьаьжира.

– Шайх-Махьма, алал вайн сардале, – вистхилира иза. – Тxaьш Iеxаделла лелийначу гIуллакхна тхо дохкодевлла. Тхаьш лелийнарг гIаддaйнa лeлийна оха. Хилларг дIaдaьлла. Тхайх къинхетамбар доьху оха сардале…

– Шу дарий мятежникашца? – хаьттира Свистуновс.

– Дацара… дерриг дацара.

– Бехкениш мичахь бу?

– Уьш цIахь бисина, сардал.

– И тIелхигаш стенна йеана аш? – байракхашна тIе пIелг хьажийра Свистуновс.

– Тxaьш къера хиларан тоьшаллина, хьоьга дIайала…

Александр Павловичан мера чохь велар иккхира.

– Хьанна оьшу и шун модаша йуьзна тIелxигаш? Гечдарх лаьцна тIаьхьа дуьйцур вай. ГІовтта хьала! Гуонаха ха а хIоттадай, БуртIунай-гIопе дIабига уьш. Кхана хIара хан хилале бехкениш цига дIа ца багIахь, церан йартех чим бе. Вада гIоьртинчунна тIе тоьпаш тоха а ала. Прапорщик Дацаев, ахь жоп лур ду суна церан хIор а коьртах.

…Цхьана кIиранах дахделира Салатавехь таIзарш дар. Хьалхарчу дийннахьехь шайн лаамехь гонахарчу йарташкара БуртIунай-гIопе веара ши бIe стаг. Доьзалшца хьуьнхахь къайлабевлла алмакхой, шина дийнахь мелла а дуьхьало а йина, кхоалгIачу дийнахь, къера хилла, гIопе баьхкира. ГIовттамхойх уггар бехке лерина ши бIe стаг, гуонах хa a xIoттийна, Петровск-порте дIахьажийра, цигаxь xІордан кеманна тIе а ховшийна, Волгица хьала къилбасeдeрчу губернешка дIабига. ТIаккха Батьяновн а, Тер-Асатуровн а отрядашна тIедиллира, Алмакх, Дилам, Миатли, БуртIунайн йарташкара бахархой арен тIе а кхалхийна, уьш йохор.

Дуьззинчу оцу кIиранчохь зударийн, берийн а белхар дара Салатавехь. Кертара арадохучу декъашний, лецна буьгучарний тIаьхьа тийжаш боьлхучу зударийн маьхьарий. ТIаьххье дIадоладелира кхалхор. ЦIийнах а, махках а бовла ца туьгуш, къаьсттина дуьхьало йора зударша. Коьртара даккхий корталеш а, чухтанаш а дIа а йаьхна, месаш охьа а хецна, когаш хьалха а гIертош, неIсагIех, кертех а тийсало зударий, текхош, тоьттуш, некъа кхуьйсура салташий, милцоший. Амма Александр Павловичан лергашна ца хезара уьш. ГIуллакх дика дIадоьдийла хиъча, Батьяновца цхьаьна Хаси-Юьрта охьавахара иза.

Свистунов Хаси-Юьрта кхаьчна саxьт а далале, кхуза кхечира Закавказски фронтан коьртакомандующис леррина схьахьажийна полковник Витгенштейн. Цо деанчу кехато бохура, хIокху деношкахь Шемалан кIант ГIеза-Махьма коьртехь а волуш Сухуме доссор долуш Турце кхелхинчу ламанхойх вовшахтоьхна эскар ду. Коьртачу штабе кхaьчначу хаамашца, Сванети